Σύντομη αναφορά στη Ι. Μονή Άτρου Κεφαλονιάς και η επιβεβλημένη διάσωση των μνημειακών και μοναδικών φούρνων.

Παράλληλο με το Μεγάλο Βουνό και την κορυφή του, Αίνο, βρίσκεται το όρος Άτρος, στην ανατολική πλευρά του οποίου βρίσκεται η ιερά μονή της Θεοτόκου, επονομαζόμενης της Άτρου. Είναι κτισμένη σε υψόμετρο 500 μέτρων περίπου μέσα σε δασώδη περιοχή με μαγευτική θέα προς το Ιόνιο Πέλαγος και την νταντελωτή ενδοχώρα του νησιού. Έχουν διατυπωθεί διαφορετικές θεωρίες για την ετυμολογία της λέξης Άτρος:α)ότι είναι παραφθορά της λέξης άντρον,β) ότι προέρχεται από τις λέξεις άτρωτος και γ) ότι προέρχεται από την ιταλική λέξη atroce με την έννοια, (και στις δύο τελευταίες περιπτώσεις),του απροσπέλαστου και δύσβατου τόπου. Την παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη της ήδη πλουσίας μονής συναντάμε το έτος 1264, στην εποχή της παλατινής κομητείας Κεφαλληνίας και Ζακύνθου επί παλατινού κόντε Ριχάρδου Β’ Ορσίνι / Riccardo II Orsini (1260-1303).

Το Καθολικό

Το καθολικό της μονής είναι ρυθμού επτανησιακής βασιλικής και έχει ανεγερθεί το 1855. Έπαθε σοβαρές ζημιές από τους σεισμούς του 1953 αλλά επισκευάστηκε και σώζεται μέχρι σήμερα διατηρώντας το προσεισμικό ύφος του.
Ο ξενώνας
Δίπλα από την τούρη/πύργο κτίστηκε το 1906 ο ξενώνας της μονής που αποτελείται από το κατώι και το πρώτο πάτωμα με επιπλωμένα δωμάτια.Σώθηκε από τους σεισμούς του 1953 και αποκαταστάθηκε πριν λίγα χρόνια στην αρχική του μορφή.
Το Ηγουμενείο
Στο ηγουμενείο υπήρχε η γκράν σάλα ο χώρος υποδοχής δηλαδή όπου ο σιόρ αμπάτες ή ηγούμενος δεχόταν τους προσκυνητές και επισκέπτες και τα κελιά με την λότζα μπροστά τους.Δυστυχώς σώζονται μόνον τα χαλέπεδά τους, τα οποία έχουν στερεωθεί με ενέματα.

Νέο Ηγουμενείο

Μετά τους σεισμούς του 1953 ο τότε ηγούμενος κατασκεύασε έξω από την κούρτη της παλιάς μονής νέο διώροφο κτήριο που χρησιμοποιούταν ως ηγουμενείο, ξενώνας και χώρος διαμονής των μοναχών.Το 1994 εκδηλώθηκε πυρκαγιά, εξαιτίας της οποίας καταστράφηκε ολοσχερώς το κτήριο, μαζί με σπουδαία ιστορικά κειμήλια, όπως οι κώδικες της μονής και σημαντικά έργα εκκλησιαστικής τέχνης. Μετά από την πυρκαγιά οικοδομήθηκε το σημερινό ογκώδες νέο ηγουμενείο που στεγάζει την γκραν σάλα, κελιά,τράπεζα και βρίσκεται δίπλα στην παλιά μονή, η οποία αποτελεί ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό σύνολο. Με τον δυσανάλογα μεγάλο όγκο το νέο ηγουμενείο αποτελεί παραφωνία και ίσως ήταν σοφότερο τα χρήματα που δαπανήθηκαν για την κατασκευή του να είχαν διατεθεί για την πλήρη αποκατάσταση των προσεισμικών κτηρίων που τώρα βλέπουμε ως χαλέπεδα. Τα κτήρια αυτά, αναστηλωμένα, θα μπορούσαν να καλύψουν επαρκώς τις λειτουργικές ανάγκες της μονής, με σεβασμό στην μακραίωνη αρχιτεκτονική της παράδοση και ιστορία.

Ο πύργος / τούρη

Ο επιβλητικός τετράπλευρος μεσαιωνικός πύργος/ τούρη της μονής έχει στέγη που στηρίζεται σε χτιστό ατσούπι, ενώ εσωτερικά η οροφή του είναι θολωτή.Διασώζεται η πληροφορία ότι η στέγη πριν την πρόσφατη αποκατάσταση ήταν εξωτερικά καλυμμένη με πέτρινες πλάκες που διασφάλιζαν το απαραβίαστο από εξωτερικούς εχθρούς και παρείχαν προστασία από εμπρησμό. Επίσης, στην στέγη υπήρχαν ανά τακτά διαστήματα μικρά αναμινάλε που χρησίμευαν για όπτευση και για τον φωτισμό του εσωτερικού της τούρης.Το πάχος των τοίχων είναι περίπου 80 εκ..Σύμφωνα με μαρτυρίες, τα αρχικά παράθυρα του πύργου ήταν μικρά και σε μεγάλο ύψος από το έδαφος, αργότερα όμως κλείστηκαν και ανοίχτηκαν μεγαλύτερα. Η μπασιά/ είσοδος στην τούρη/πύργο γινόταν από την πόρτα που βρίσκεται στην δυτική πλευρά και σε ύψος αρκετών μέτρων από το έδαφος. Αρχικά η πρόσβαση γινόταν με ανεμόσκαλα αλλά αργότερα η ανεμόσκαλα αντικαταστάθηκε με την σημερινή πέτρινη σκάλα που κατέληγε σε μικρό ξύλινο κινητό ποντίνο/γεφυράκι και στα νεώτερα χρόνια αντικαταστάθηκε με πέτρινο μόντζο δηλαδή τον μικρό εξώστη στο πρώτο πάτωμα στον οποίο κατέληγε η πέτρινη σκάλα. Στην αρχική του μορφή ο πύργος ήταν χωρισμένος στο κατώι, που είχε τον ληνό με το ποδόχι,στο μέτζο πάτωμα και στο ανώι, τα δυο τελευταία σήμερα δεν διατηρούνται. Έχει διατηρηθεί η μνήμη ότι ο πύργος επισκεύαστηκε το 1878.
ΦΕΚ κήρυξης της μονής ως ιστορικού διατηρητέου μνημείου ΥΑ ΥΠΠ0/ΓΔΑ/ΑΡΧ/Β1/Φ31/ΚΗΡ/39227/1245/20-8-2001 (ΦΕΚ 1123/Β/29-8-2001)
“Χαρακτηρίζουμε την Ιερά Μονή Υπεραγίας Θεοτόκου Άτρου Δήμου Πόρου Νομού Κεφαλληνίας, ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.
Πρόκειται για μια από τις αρχαιότερες και σημαντικότερες μονές του νησιού, η οποία αναφέρεται και στο πρακτικό της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας το 1264 και βρίσκεται σε φυσικά οχυρή θέση επί του όρους Άτρου.Η διάταξη των κτηρίων παρουσιάζει, λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους, ακανόνιστο σχήμα.Το καθολικό που βρίσκεται στο κέντρο, ελεύθερο από το υπόλοιπο συγκρότημα, είναι μονόχωρος ξυλόστεγος ναός ανακατασκευασμένος στο μεγαλύτερο τμήμα του. Από το άλλοτε κατάγραφο εσωτερικό του διατηρούνται μόνο οι τοιχογραφίες της αψίδας του Ιερού, οι οποίες χρονολογούνται στον 19ο αι.Τον 19ο αιώνα χρονολογείται, το ξυλόγλυπτο τέμπλο με τις εικόνες του. Σύμφωνα με την επιγραφή στο τέμπλο, το χρύσωμα έγινε το 1885.Τα υπόλοιπα κτίσματα της Μονής που σχηματίζουν τον περίβολο, (κελλιά, αρχονταρίκια, ηγουμενείο κ.λ.π.) βρίσκονται ερειπωμένα από τον σεισμό του 1953. Μόνο ο διώροφος πύργος στην Νότια πλευρά του περιβόλου, που αποτελεί και το αρχαιότερο κτίσμα της Μονής, διατηρείται σε καλύτερη κατάσταση. Ορθογωνικής κάτοψης χωρίζεται κατά μήκος σε δύο θολοσκέπαστους χώρους που επικοινωνούν μέσω ενός χαμηλού ανοίγματος.
Στο ισόγειο του νότιου χώρου υπάρχει ληνός και υπολήνιο”.
Ο μοναδικός μοναστηριακός φούρνος κινδυνεύει να καταστραφεί!
Μπροστά από το προσεισμικό Ηγουμενείο, που είχε την γκράν σάλα και τα κελιά με την λότζια, υπάρχει ακόμα το σιδερένιο πορτόνι– με βόλτο/ καμάρα πριν το 1953 – το οποίο αποτελούσε την κύρια μπασιά δηλαδή είσοδο της μονής.Πριν από το πορτόνι, αριστερά, υπάρχουν οι φούρνοι και οι στάβλοι.

Το προσεισμικό κτήριο που στεγάζει τους φούρνους είναι μονώροφο και στο εσωτερικό του υπάρχει ο μεγάλος φούρνος με δυο μπούκες, στον οποίο ψένανε τα δικονάρια τσι γιορτάδες, και στην γωνία ένας μικρότερος φούρνος με μία μπούκα.Μέσα στο στεγασμένο χώρο των φούρνων υπάρχουν κτιστοί πάγκοι που επάνω τους είναι πιθωμένα: πινιάτες, καζάνια απόσταξης, κατσαριόλες, άλλα παλιά μαγειρικά αγγειά,μανάλια καθώς και καμπάνες του μοναστηριού.

Με τη φυσική καταστροφή από τον κυκλώνα «Ιανό» το Σεπτέμβριο του 2020 δυστυχώς κατέρρευσε τμήμα της στέγης του κτηρίου, μισογκρεμίζοντας τους φούρνους.Είναι βέβαιο ότι αν δεν αντιμετωπιστεί άμεσα η βλάβη αυτή, σύντομα ολόκληρη η στέγη θα καταπέσει, με ολέθριες συνέπειες για το οικοδόμημα. Δυστυχώς δεν έχει αντιμετωπισθεί το θέμα ούτε με στοιχειώδη προφύλαξη καλύπτοντας π.χ με αδιάβροχο πλαστικό την στέγη.

Πραγματικά ελπίζουμε να έχει ήδη γίνει η απαραίτητη μελέτη από τους εμπλεκόμενους φορείς, ώστε σύντομα να πραγματοποιηθούν οι απαιτούμενες εργασίες πλήρους αποκατάστασης του μνημείου και να αποτραπεί η επαπειλούμενη ολοκληρωτική καταστροφή του. Οι μοναστηριακοί φούρνοι είναι αναπόσπαστο τμήμα της ιστορικής μονής της Άτρου και πρέπει να διασωθούν, όπως επιτάσσει όχι μόνον ο σεβασμός στην ιστορική και αρχιτεκτονική παράδοση του νησιού, αλλά και η υπουργική απόφαση κήρυξης της μονής ως διατηρητέου μνημείου.

Ενδεικτικές πηγές
-Ηλίας Τσιτσέλης, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ.Β’,Εν Αθήναις1960
-Θησεύς Τζανετάτος,Το πρακτικόν της Λατινικής Επισκοπής του 1264 και η επιτομή αυτού. Κριτική έκδοσις αυτών,Εν Αθήναις1965
-Γεράσιμος Η.Πεντόγαλος, Μονή Υπεραγίας Θεοτόκου Άτρου- Πρόννων, ιστορικό μελέτημα,Αργοστόλι 1998
-Γεώργιος Ε.Γαβριελάτος,Το μοναστήρι της Άτρου,Πόρος Κεφαλληνίας 2006.
Φωτογραφίες: Hettie Putman Cramer,Makis Metaxas (τους ευχαριστώ θερμώς), ,Takis Tokkas.
Τάκης Τόκκας
Για το Ionian center & casa-Museo Karavomylos- Kefalonia.