Γράφει η Χαραλαμπία Καρούσου Τσελέντη
Η εορτή του Αγίου Φιλίππου, είναι διαβατήρια ημέρα. Όχι μόνο διότι εισαγάγει στο σαρανταήμερο προ του εορταστικού δωδεκαημέρου, αλλά και επειδή τότε ξεκινούν οι επίσημες εθιμοτυπικές συμπεριφορές του λαού, γύρω από τον χειμώνα. Η ημέρα αυτή, αποτελεί επίσης, την εποχική προθεσμία των αγροτών για τη σπορά και τις γεωργικές εργασίες.
Ο Απόστολος Φίλιππος είναι ένας από τους δώδεκα μαθητές του Χριστού και ένας από τους μεγαλύτερους Αγίους της εκκλησίας. Καταγόταν από τη Βηθσαϊδά της Γαλιλαίας. Χαρακτηριστική είναι μάλιστα, η στιχομυθία μεταξύ Χριστού- αποστόλου όπου παρουσιάζεται η ομοούσια ουσία του Πατέρα με τον Υιό. Είπε λοιπόν ο Φίλιππος: «Κύριε, δεῖξον ἡμῖν τὸν πατέρα καὶ ἀρκεῖ ἡμῖν» (Κύριε, αποκάλυψε μας, δείξε μας τον Πατέρα, και αυτό μας αρκεί). Και ο Κύριος μεταξύ άλλων του απάντησε: «Οὐ πιστεύεις ὅτι ἐγὼ ἐν τῷ πατρὶ καὶ ὁ πατὴρ ἐν ἐμοί ἐστι; τὰ ῥήματα ἃ ἐγὼ λαλῶ ὑμῖν, ἀπ᾿ ἑμαυτοῦ οὐ λαλῶ· ὁ δὲ πατὴρ ὁ ἐν ἐμοὶ μένων αὐτὸς ποιεῖ τὰ ἔργα» (Δεν πιστεύεις, Φίλιππε, ότι εγώ είμαι αχώριστα συνδεδεμένος με τον Πατέρα, ώστε εγώ να είμαι και να μένω μέσα στον Πατέρα και ο Πατέρας να είναι και να μένει μέσα μου; Είμαι δε τόσο πολύ ενωμένος, ώστε αυτά πού σας διδάσκω δεν είναι από τον εαυτό μου. Αλλά ο Πατέρας μου πού μένει μέσα μου, αυτός ενεργεί τα υπερφυσικά έργα).
Η παράδοση σε ολόκληρη την Ελλάδα, συσχετίζει άμεσα το πρόσωπο του Αγίου Φιλίππου με την γεωργία. Ο Άγιος, αποδίδεται ως γεωργός, ο οποίος θυσιάζει το ένα του βόδι ή σε άλλες περιπτώσεις το μοναδικό του βόδι, για να ταΐσει τους φτωχούς συγχωριανούς του. Θαυματουργικά, ο Κύριος του το ανταποδίδει με ένα νέο βόδι που βρίσκει την επόμενη ημέρα στο στάβλο του.
Η έννοια της θυσίας αυτής, έχει συμβολική σημασία για τον λαό, και αποτελεί αρχαίο κατάλοιπο της λατρευτικής του εκδήλωσης. Η σύνδεση του τέλους της σποράς με τη θυσία του βοδιού, προετοιμάζουν τον λαό και λειτουργούν καθαρτικά, ως διάβαση προς τον χειμώνα και την νηστευτική περίοδο, η οποία προετοιμάζει για τα Χριστούγεννα και τα Άγια Θεοφάνεια.
Σε αντίθεση με την Μεγάλη Τεσσαρακοστή, η νηστεία δεν είναι αυστηρή, επιτρέπεται δηλαδή το ψάρι ενώ δεν πραγματοποιούνται τα μεγάλα ψυχοσάββατα παρόλο που η δέηση για τους νεκρούς δεν σταματά. Οι δύσκολες καιρικές συνθήκες του χειμώνα, με το κρύο και την επιρρέπεια σε ασθένειες, διαμορφώνουν μια νηστεία « πιο εύκολη» για τους πιστούς. Ας μην ξεχνάμε, ότι οι μεγάλες νηστείες καθορίστηκαν από τον Μ. Βασίλειο ο οποίος είχε σπουδάσει και ιατρική και είχε λάβει υπόψιν τις σωματικές ανάγκες των πιστών στη διαμόρφωση των νηστειών. Οι σαράντα ημέρες της νηστείας επομένως, δεν έχουν την αυστηρότητα της μεγάλης Τεσσαρακοστής. Αφενός επειδή η νηστεία πραγματοποιείται σε διαφορετικές συνθήκες με ημέρες που μικραίνουν έως το χειμερινό ηλιοστάσιο και αφετέρου, επειδή το γεγονός που θα εορταστεί είναι καθαρά χαρμόσυνο. Τα Χριστούγεννα είναι αμιγώς εορταστική περίοδος. Δεν υπάρχει η Σταύρωση και το Πάθος αλλά η Γέννηση και το λυτρωτικό μήνυμα. Η υπόσχεση του Θεού απέναντι στους ανθρώπους, όπως δηλώθηκε μέσα από το Πρωτευαγγέλιο, πραγματοποιείται και μέσα στην καρδιά του χειμώνα, ανθίζει το άνθος της αφθαρσίας, η πηγή της αιωνίου Αναστάσεως. Γεννιέται ο Χριστός!
Η προετοιμασία όμως για την μεγάλη εορτή δεν χάνει τη σημασία της. Οι δώδεκα ημέρες εορτής και εκδήλωσης της χαράς πρέπει να έρθουν αφού πρώτα ο άνθρωπος προετοιμαστεί σωματικά και ψυχικά. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι το κακό βρίσκεται εκεί και μάλιστα αναδύεται από την Παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι την παραμονή των Φώτων. Οι καλικάντζαροι έχουν έναν πολύ σημαντικό συμβολισμό μέσα στο λατρευτικό δωδεκαήμερο και ο άνθρωπος, πρέπει να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει και να προστατευθεί.
Δεν συνδέεται τυχαία, το πέρας της γεωργικής σποράς με το πρόσωπο του Αποστόλου Φιλίππου. Παρόλο που ο ορθόδοξος συναξαριστής δεν αναφέρει κάποια συσχέτιση του Αγίου με τους γεωργούς, ο λαός ήδη από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, αποδίδει έναν νέο ρόλο στον Άγιο, θέτοντας μια συνέχεια στην λατρευτική του παράδοση. Ο λαός λοιπόν, μπαίνοντας σε έναν νέο λατρευτικό και συμπεριφορικό κύκλο διαδικασιών και καθαρτικής δοκιμασίας, συνεχίζει να βιώνει τη αρχαία του συνήθεια. Οι συνήθειες αυτές, αφορμόμενες από τον συγκερασμό κοινωνικών εκδηλώσεων και λατρευτικών ανησυχιών, εκδηλώνουν τη συνέχεια των αρχαίων εθίμων και ηθών του ελληνικού λαού. Η αρχή της νηστείας των Χριστουγέννων, συνδέεται με το τέλος της σποράς και οδηγεί σε μια περίοδο περισυλλογής, εγκράτειας και προετοιμασίας.
Όπως οι αποκριές που εισαγάγουν στην Άνοιξη και στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή λειτουργούν καθαρτικά μέσα από τις συμπεριφορές του λαού, έτσι και η εορτή του Αγίου Φιλίππου, λειτουργεί ως διαβατήρια για τον χειμώνα. Μόνο που οι εκδηλώσεις δεν υποδηλώνουν το άνοιγμα της ημέρας και τον καθαρμό, κυρίως διότι η αλλαγή της εποχής οδηγεί στον χειμώνα, όπου περιορίζονται οι εξορμήσεις στη φύση αλλά και οι πολλές γεωργικές εργασίες. Παρόλα αυτά, η διαβατήρια αυτή ημέρα, έχει τον ίδιο δυναμικό ρόλο. Οδηγεί τον άνθρωπο, μέσα από την εμπειρία και την προσπάθεια να προσεγγίσει, τις πιο βαθιές του επιθυμίες. Για αυτό άλλωστε, όλες οι εκφράσεις του λαού, σχετίζονται άμεσα με τις λατρευτικές του ανάγκες.
Η αναζήτηση του αυτοσκοπού, ατομικά αλλά και μέσα από τις κοινωνικές συναναστροφές και εκδηλώσεις, παιδεύουν τον χαρακτήρα και τον βάζουν σε ένα στοχαστικό μονοπάτι επιλογών και συμπεριφορών. Οι επιλογές και οι συμπεριφορές αυτές, έτσι όπως εμπειρικά εκδηλώνονται μέσα από την ιδιαίτερη παράδοση του κάθε τόπου, εκφράζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ανθρώπων αλλά και τα βαθύτερα ένστικτα, τα οποία πάντα θα αναζητούν την εντελεχή τους ολοκλήρωση. Μέσα λοιπόν από τη νηστεία και από την εγκράτεια την οποία η ίδια η φύση επιβάλλει μέσα από τις καιρικές συνθήκες και την αλλαγή της διάρκειας της ημέρας, ο άνθρωπος μπαίνει σε ένα νέο μονοπάτι προετοιμασίας. Ένα μονοπάτι αλληλεπίδρασης με τους ανθρώπους και με τον εαυτό του.
Η εορτή του Αγίου Φιλίππου, αποτελεί λοιπόν τη μετάβαση που σταδιακά συντελέστηκε προς το χειμώνα, την αλλαγή των εργασιών και της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και με τις κοινωνικές του εκδηλώσεις, αλλά και την προετοιμασία για την μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων και κυρίως για την έκρηξη των εθιμικών του συμπεριφορών όλου του δωδεκαημέρου.
Βιβλιογραφία
1. Δημ. Σ. Λουκάτου, Τα φθινοπωρινά, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1982.
2. Δημ. Σ. Λουκάτου, Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα, 1984.
3. Γ. Α. Μέγα, Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας. Εκδ. Οδυσσέας, ΕΣΤΙΑ, 2012.
4. Λουκάτος, Δημήτριος Σ. Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία. Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης , 1991.
5. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Γ. ΜΑΝΟΛΗΣ, ΣΕΡΓΗΣ Γ. ΜΑΝΟΛΗΣ,ελληνική λαογραφία (πρώτος τόμος), ιστορικά, θεωρητικά, μεθοδολογικά, θεματικές, εκδόσεις Ηρόδοτος, 2012.
