Σε πολλά άρθρα μας με κάποιο θρησκευτικό περιεχόμενο, υπάρχουν πολλά σχόλια τα οποία κατηγορούν τον Χριστιανισμό και θεωρούν ότι υπήρξε η αιτία για την παρακμή της αρχαίας Ελλάδας ενώ θεωρούν ότι ο Χριστιανισμός ευθύνεται και για τη σημερινή κατάσταση του ελληνισμού, που σίγουρα είναι μάλλον αποκαρδιωτική.

Αναρωτιόμαστε όμως, επανερχόμενοι στο θέμα αρχαία Ελλάδα – Χριστιανισμός: γνωρίζουν αυτοί οι αναγνώστες τις προφητείες και τις αναφορές που υπάρχουν σε έργα ή ρήσεις αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και «φωτογραφίζουν» την έλευση του Ιησού Χριστού; Γνωρίζουν επίσης ότι σε πολλές και σημαντικές μονές, αλλά και ναούς της χώρας μας συναντάμε τοιχογραφίες στις οποίες συνυπάρχουν διαπρεπείς αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και συγγραφείς με αγίους της Ορθόδοξης εκκλησίας; Είναι τυχαία όλα αυτά; Ας εξετάσουμε το θέμα με περισσότερες λεπτομέρειες, γνωρίζοντας ότι οπωσδήποτε δεν μπορούμε να παραθέσουμε όλα τα μοναστήρια και τους ναούς με αρχαίους φιλοσόφους και αγίους.

Οι προφητείες των αρχαίων Ελλήνων για τον Ιησού Χριστό

Όπως αναφέρει, ιδιαίτερα εύστοχα κατά τη γνώμη μας, ο Λάμπρος Κ.Σκόντζος, δίκαια οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι θεωρούνται από την Ορθόδοξη εκκλησία ως «προ Χριστού Χριστιανοί» και εικονίζονται σε ναούς και μοναστήρια ως άγιοι μεταξύ αγίων.

Εκτός από έναν Θεό-δημιουργό, οι μεγάλοι Έλληνες σοφοί της αρχαιότητας γνώριζαν και προφήτευαν τον ερχομό του Ιησού Χριστού. Ο πρώτος που αναφέρεται στην κατάπτωση από το «χρυσό γένος» στο «σιδηρούν γένος» είναι ο Ησίοδος (8ος – 7ος π. Χ. αι.), που θεωρεί ότι οι άνθρωποι του «χρυσού γένους» ζούσαν ανάμεσα στους θεούς με ευδαιμονία, ενώ η πτώση στο «χρυσό γένος» έφερε τη δυστυχία στην ανθρωπότητα. Στα «Έργα και Ημέρες» ο Ησίοδος γράφει ότι το ζητούμενο είναι η επιστροφή στο «χρυσό γένος».

Ο μεγάλος τραγικός ποιητής Αισχύλος στο έργο του «Προμηθεύς Δεσμώτης», ευεργέτης και λυτρωτής των ανθρώπων, καρφωμένος από τους θεούς στον Καύκασο, προλέγει ότι ο λυτρωτής του θα γεννηθεί από τον Θεό και την παρθένα Ιώ. Μάλιστα ο Αισχύλος προβλέπει πότε θα γεννηθεί ο λυτρωτής: μετά από δεκατρείς γενιές. 450 χρόνια αφότου διδάχτηκε ο Προμηθεύς Δεσμώτης γεννήθηκε ο Ιησούς. Η έννοια της γενιάς, σχετικά με τη χρονική της διάρκεια, δεν είναι σταθερή. Για παράδειγμα σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι γύρω στα 30 έτη. Μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι ο Αισχύλος προέβλεψε κατά προσέγγιση το πότε θα γεννηθεί ο Χριστός.

Ο μεγάλος φιλόσοφος Σωκράτης, όπως είναι γνωστό, δεν άφησε κανένα γραπτό έργο. Έτσι στην «Απολογία Σωκράτους» του μαθητή του Σωκράτη Πλάτωνα, εκφράζει τη βέβαια προσδοκία του για τη σωτηρία από τον Θεό, ενώ στο έργο του Πλάτωνα «Αλκιβιάδης» σε ερώτηση του, επίσης μαθητή του, Αλκιβιάδη για το ποιος θα τον διδάξει πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε σε θεούς και ανθρώπους, Ο Σωκράτης απάντησε: «Αυτός ο οποίος φροντίζει και για σένα» και ότι θα έρθει «όχι μετά από πολύ χρόνο». Θυμίζουμε ότι ο Σωκράτης πέθανε πίνοντας το κώνειο το 399 π. Χ.

Αλλά και ο Πλάτωνας (427 – 347 π. Χ. αναφέρεται σ’ έναν μελλοντικό δίκαιο άντρα ο οποίος θα έρθει στη Γη και θα διδάξει δικαιοσύνη. Περιγράφει επίσης τα βασανιστήρια που θα περάσει αυτός, όχι βέβαια με απόλυτη ακρίβεια, ωστόσο μιλάει για το τέλος του που θα έρθει με ανασκολοπισμό. Ανάλογο με την προφητεία του Πλάτωνα στην «Πολιτεία Β» είναι και ένα κείμενο του Ησαΐα περί του «Πάσχοντος Δούλου».

Όσο αναφορά την Πυθαγόρεια παράδοση, ο Πυθαγόρας, ως ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες φιλόσοφους έλεγε ότι: «έστι τε Θεός και ούτος πάντων κύριος», «ένα και μόνον διδάσκει Θεόν είναι» κατά τον Ιάμβλιχον και Πορφύριον. Ο δε πυθαγόρειος Θεωρίδας στο περί φύσεως σύγγραμμά του γράφει: «Μια δ’ άρα των όντων αρχά μεν όντως αληθινά, μια κείνη γαρ εν αρχά τέ εστιν εν και μόνον». Στον ένα και μοναδικό Θεό, είχαν αναφερθεί επίσης ο Ηράκλειτος, ο Εμπεδοκλής, ο Πλούταρχος, ο Τίμαιος κ.ά.

Ο Μέγας Αθανάσιος (296 – 373) αναφέρεται σε μια σειρά από προφητείες σπουδαίων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, όπως του Σόλωνα και του Αριστοτέλη. Ειδικά ο Σταγειρίτης φιλόσοφος (384 – 322 π.Χ.) γράφει τα εξής συγκλονιστικά: «Ακατάβλητη φύση θεού θα γεννηθεί, η οποία δεν έχει αρχή. Από αυτόν λοιπόν αποκτά ουσία ο παντοδύναμος λόγος». Αλλά και ο Σόλωνας (648 – 558 π. Χ.) εντυπωσιάζει: «Αυτός είναι ο οποίος ήρθε από τους ουρανούς, αφού υπέταξε το αθάνατο πυρ της φλογός. Αυτόν τρέμει ο ουρανός, η γη και η θάλασσα, η τάρταροι και οι υποχθόνιοι δαίμονες, τρισμακάριος ο ίδιος ο πατέρας».

Θα αναρωτηθεί εύλογα κάποιος. Πού βρίσκονται όλα αυτά; Οι αναφορές αυτές απαλείφθηκαν από τους φανατικούς παγανιστές (ειδωλολάτρες) των πρώτων χριστιανικών αιώνων για να μη δίνουν «τροφή» στους Χριστιανούς Απολογητές. Ωστόσο, ο Μέγας Αθανάσιος, βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, πρόλαβε και διέσωσε τις πολύτιμες αυτές μαρτυρίες. Και βέβαια ας μην ξεχνάμε τον περίφημο βωμό που είχαν αφιερώσει οι αρχαίοι Αθηναίοι «τω αγνώστω θεώ» και βρήκε ο Απόστολος Παύλος όταν επισκέφτηκε την πόλη. Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτού του κεφαλαίου προέρχονται από μία εξαιρετική μελέτη του Λάμπρου Κ. Σκόντζου.

Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και άγιοι σε ναούς και μονές

Ερχόμαστε τώρα στο θέμα το οποίο μας ώθησε να γράψουμε το σημερινό, διαφορετικό από τα συνηθισμένα, άρθρο. Γνωρίζουμε ότι στην ιερά μονή Μεγάλου Μετεώρου στα Μετέωρα συναντάμε τοιχογραφίες στις οποίες συνυπάρχουν αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς και φιλόσοφοι και άγιοι της εκκλησίας μας. Το ίδιο και σε κάποιες μόνες του Αγίου Όρους. Αναζητώντας περισσότερες λεπτομέρειες, ανακάλυψα στο διαδίκτυο τα εξής: οι τοιχογραφίες βρίσκονται στον προαύλιο χώρο της ιεράς μονής Μεγάλου Μετεώρου. Εικονίζονται ο Σόλωνας, η Σίβυλλα, ο Σωκράτης, ο Πυθαγόρας, ο Όμηρος, ο Θουκυδίδης, ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας, ο Πλούταρχος και δίπλα τους ο Άγιος Ιουστίνος ο φιλόσοφος και μάρτυρας του δεύτερου μ. Χ. αιώνα.

Αλλά και στο Άγιο

Όρος υπάρχουν ανάλογες τοιχογραφίες. Στο νάρθηκα του παρεκκλησίου της Πορταϊτίσσης στην ιερά μονή Ιβήρων του Άθω εικονίζεται ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος. Σύμφωνα με την πατρολογία του Μέγα Αθανασίου, ο Χίλων είχε πει: «Άφθαρτος φύσις του θεού θα γεννηθεί, εξ αυτού δε ο ίδιος ως και λόγος».

Το Άγιο Όρος έχει όμως και πολλούς κρυμμένους θησαυρούς. Και σε άλλες μονές υπάρχουν τοιχογραφίες με αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, όπως π. Χ. ο Πλάτωνας. Δεν αποκαλύπτονται όμως σε όλους τους επισκέπτες. Μία από αυτές τις μονές είναι η αρχαιότερη του Άθω, η μονή μεγίστης Λαύρας, ενώ «υψηλός επισκέπτης» προσκεκλημένος στη μονή Βατοπαιδίου μας εκμυστηρεύτηκε ότι είχε την χαρά και την τιμή να ξεναγηθεί σε χώρους με ανάλογες τοιχογραφίες…

Συζητήσαμε για το θέμα με μια εξαίρετη πανεπιστημιακό, μέχρι πριν λίγο καιρό, την κυρία Βασιλική Σολωμού – Παπανικολάου, καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Μας είπε πως, απ’ ό,τι γνωρίζει, δεν έχουν ασχοληθεί πολλοί με το θέμα. Η άποψή της είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι θεωρούνταν κάτι σαν πρόδρομοι του Χριστιανισμού και γι’ αυτό απεικονίζονται σε τοιχογραφίες ναών και μονών. Μας έδωσε επίσης μια πολύτιμη πληροφορία. Πως ανάλογες τοιχογραφίες, υπάρχουν στη μονή Γόλας  (Ζωοδόχου Πηγής ), της Λακωνίας.

Στο διαδίκτυο βρήκαμε ότι είναι ο μοναδικός ναός της νότιας Ελλάδας όπου συμβαίνει κάτι τέτοιο. Στον δυτικό τοίχο της Μονής απεικονίζονται ο Σόλωνας, ο Θουκυδίδης, ο Πλούταρχος, η Σίβυλλα, ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας, ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος και ο Όμηρος. Ο τρόπος που παριστάνονται οι σοφοί δίνει την αίσθηση ελληνικής έκφρασης, γι’ αυτό και τα πρόσωπα είναι όλα ασκεπή και τα ειλητάριά τους είναι πλατιά και θυμίζουν αρχαίες στήλες αναγραφής ψηφισμάτων.

Για όσους δεν γνωρίζουν, ειλητάρια είναι χαρτιά τυλιγμένα γύρω από έναν ξύλινο κύλινδρο που περιέχει λειτουργικά κείμενα. Η μονή ξανακτίστηκε και αποπερατώθηκε το 1632. Ως αγιογράφος της, φέρεται ο ξακουστός σε εκείνη την εποχή Δημήτριος Κακαβάς που ήταν επηρεασμένος από την Κρητική Σχολή.

Ευχαριστούμε θερμά για μία ακόμη φορά την κυρία Βασιλική Σολωμού –Παπανικολάου για τις πολύτιμες πληροφορίες που μας έδωσε. Η κυρία Σολωμού-Παπανικολάου μας είχε δώσει πληθώρα στοιχείων και φωτογραφία του αείμνηστου, πρόωρα χαμένου φιλοσόφου Σπύρου Κυριαζόπουλου(1932-1977), στο οποίο είχαμε αναφερθεί εκτενώς σε άρθρο μας στις 13/4/2019. Χαιρόμαστε αφάνταστα γιατί το άρθρο μας αυτό έγινε αφορμή να εκδηλωθεί έντονο ενδιαφέρον για τον αδικοχαμένο φιλόσοφο.
Ήδη έχει λημματογραφηθεί στη Βικιπαίδεια  ευχαριστούμε τον συντάκτη του άρθρου για την παραπομπή του σε μας), έγιναν εκπομπές στο ραδιόφωνο για αυτόν κλπ.

Ας επανέλθουμε όμως στο θέμα του άρθρου μας. Μια άλλη μονή στις τοιχογραφίες της οποίας υπάρχουν αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι είναι η Μονή Αγίου Νικολάου, Φιλανθρωπινών ή ( Φιλανθρωπηνών ), στη δυτική όχθη του νησιού της λίμνης των Ιωαννίνων.
Οι  Φιλανθρωπινοί ήταν ονομαστή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης που εγκαταστάθηκαν στα Γιάννενα μετά το 1204 ( άλωση της Πόλης από τους Λατίνους σταυροφόρους). Η μονή χτίστηκε το 1272. Όταν λειτουργούσε, υπήρχε σ’ αυτή σχολείο αρχαίων ελληνικών.

Τον 16ο αιώνα, η μονή ανακαινίστηκε και τοιχογραφήθηκε. Στις τοιχογραφίες της απεικονίζονται οι: Πλάτωνας, Απολλώνιος ο Τυανεύς (δείτε σχετικό άρθρο στις 13/2/2019), ο οποίος από κάποιους ταυτίζεται με τον Χριστό, ο Σόλωνας ,ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Θουκυδίδης και ο Χίλων ο Λακεδαιμόνιος. Όλοι αυτοί, προφανώς θεωρούνται προάγγελοι του χριστιανισμού.

Μια ακόμα εκκλησία στην οποία εντοπίσαμε, διαδικτυακά, αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, είναι ο ιερός ναός Αγίας Παρασκευής στη Σιάτιστα του Νομού Κοζάνης. Όπως διαβάσαμε στο διαδίκτυο, δεξιά από το ιερό υπάρχει μια κρύπτη που πιστεύεται ότι «φιλοξενούσε» κρυφό σχολειό. Μεγάλη αξία για το σημερινό μας άρθρο όμως, έχει ο γυναικωνίτης του Ναού της Αγίας Παρασκευής.

Σ’ αυτόν υπάρχει μια αγιογραφία που θυμίζει έντονα απεικόνιση του ‘’bing bang,,! Σε άλλη αγιογραφία στον γυναικωνίτη, απεικονίζονται ο Πλούταρχος, ο Αριστοτέλης, ο Σόλωνας, ο Θουκυδίδης, ο Πλάτωνας και η Σίβυλλα (για όσους δεν γνωρίζουν, οι Σίβυλλες ήταν μάντισσες του αρχαίου κόσμου που έδιναν χρησμούς σε κατάσταση έκστασης. Ζούσαν σε απομακρυσμένες σπηλιές αλλά και κοντά σε πηγές)

Και στη Ζάκυνθο όμως, υπάρχει κάτι ανάλογο, στον ιερό ναό του Πολιούχου και προστάτη του νησιού Αγίου Διονυσίου. Εκεί στον χώρο τον γυναικωνίτη,  έχουν εικονογραφηθεί  οι εξής: Πλούταρχος, Αισχύλος, Σοφοκλής, Αριστοτέλης, Σωκράτης, Πλάτωνας, Σόλωνας και Θουκυδίδης.
Στην Ιερά Μονή Ευαγγελίστριας στα Άνω Πεδινά, ένα από τα ζαγοροχώρια του νομού Ιωαννίνων σε ένα από τα τέσσερα τόξα του τρούλου, υπάρχει φιλοτεχνημένη Σίβυλλα.

Στη Σιάτιστα πάλι, στον ιερό ναό του Προφήτη Ηλία, έχουμε απεικόνιση  των Σόλωνα Αριστοτέλη, Πλάτωνα,  Θουκυδίδη, Πλούταρχου και Σίβυλλας. Ο ναός ανεγέρθηκε το 1701 και αγιογραφήθηκε το 1744 από τον Αναστάσιο Ιωάννου Καλούδη, τον γιο και τον κουνιάδο του, από το Καπέσοβο, ένα από τα Ζαγοροχώρια του νομού Ιωαννίνων. Πιθανότατα υπάρχουν κι άλλοι ναοί ή μονές με παραστάσεις αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και συγγραφέων. Νομίζουμε ότι είναι ένα άκρως ενδιαφέρον θέμα που δεν είχε απασχολήσει όσο θα έπρεπε την Εκκλησία μας.

Τι συμβολίζει η παρουσία αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και συγγραφέων σε τοιχογραφίες χριστιανικών ναών;

Η απεικόνιση αρχαίων Ελλήνων σοφών κυρίως στον νάρθηκα ναών και μοναστηριών, εμφανίζεται τον 10ο αιώνα και δεν περιορίζεται στον ελλαδικό χώρο αλλά υπάρχει και στην Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία.
Οι μελετητές διαφωνούν για τον λόγο αυτής της απεικόνισης. Ο Α. Ξυγγόπουλος, θεωρεί ότι οι σοφοί εντάσσονται μέσα στο εικονογραφικό θέμα της «Ρίζας του Ιεσσαί» που αναπαριστά τη γενεαλογία του  Ιησού.

Από τον 16ο αιώνα στη «Ρίζα του Ιεσσαί», συμπεριλαμβάνονται ανάμεσα στους άμεσους προγόνους του Ιησού οι προφήτες και όσοι μίλησαν για τον ερχομό του Σωτήρος. Οι βυζαντινοί σε αυτούς, συμπεριλάμβαναν και τους αρχαίους Έλληνες σοφούς.

Ο Κ. Σπετσιέρης, θεωρεί ότι η απεικόνιση των Ελλήνων σοφών είναι πράξη καθαγιασμού τους και αναγνώριση της προσπάθειάς τους να υπερβούν την πολυθεΐα,  διαμορφώνοντας μια υψηλότερη ιδέα περί πνευματικού Θεού, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη χριστιανική διδασκαλία. Τέλος ο Φ.Κ Βώρος θεωρεί ότι το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται ιδιαίτερα μεταξύ 16ου-18ου αιώνα και είναι έκφραση εθνικής αφύπνισης και προσπάθεια προβολής και ανασύνδεσης με την κλασική αρχαιότητα, που αποτελεί το παρελθόν μας (Πηγή: Καλλιόπη Μπόντα–Ντουμανάκη,‘’ Από την πολιτιστική κληρονομιά της Σιάτιστας: ΙΙ. Εκκλησίες – Αρχοντικά- Δημόσια Κτίρια).

Κατά την άποψή μας, η απεικόνιση αρχαίων Ελλήνων σοφών και συγγραφέων σε χριστιανικές τοιχογραφίες, διαψεύδει κατηγορηματικά όλους εκείνους που ισχυρίζονται ότι η αρχαία Ελλάδα και ο Χριστιανισμός δεν έχουν καμία απολύτως σχέση.  Διαψεύδει επίσης και εκείνους που διαρκώς αναμοχλεύουν φαιδρός απόψεις περί «μη συνέχειας» του Ελληνισμού! Τι ήταν αυτοί που απεικόνιζαν τον Σωκράτη και τον Αριστοτέλη σε χριστιανικούς ναούς; Τούρκοι; Σλάβοι; Βούλγαροι; Ας αφήσουν επιτέλους τις αστήρικτες ιδεοληψίες τους. Ναι, ο ελλαδικός χώρος δέχτηκε πολλές επιδρομές.

Ναι, υπήρξαν επιμειξίες με ξένους λαούς. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία όμως οι σύγχρονοι Έλληνες (όχι οι επήλυδες βέβαια), είναι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Είτε αρέσει σε κάποιους και κάποιες ,είτε όχι. Η επιστήμη, με πιο πρόσφατη τη γενετική το έχει αποδείξει περίτρανα. Τα καφενειακά επιχειρήματα όσων ισχυρίζονται το αντίθετο είναι παντελώς ανυπόστατα…