Χαραλαμπία Καρούσου- Τσελέντη

Η λαογραφία, είναι το ζωντανό αποτύπωμα της έκφρασης των ανθρώπων μέσα στη ζωή. Στη Κεφαλονιά, οι λέξεις παράδοση και λαογραφία φέρνουν στο νου κάτι παλιό, ξεχασμένο. Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό, είναι ότι η λαογραφία αφορά πέρα από το χθες, το σήμερα και το αύριο.

Έχει κληρονομιά που καθορίζει την συμπεριφορά της, αλλά μπορεί να αναπτύξει αυτόνομη φυσιογνωμία, διαμορφωμένη από τους ανθρώπους, χωρίς όρια στο χώρο και τον χρόνο. Αυτή η συμπεριφορά, καθορίζεται από την ανθρωπογεωγραφία, τον ψυχισμό της φυλής, το κοινό αίσθημα ηθικής, το περιβάλλον και τη συλλογική έκφραση των πτυχών της καθημερινότητας.

Σε αυτό το πλαίσιο, στο σημερινό άρθρο, θα αναλύσουμε τον ρόλο μιας συλλογικής συμπεριφοράς του πνεύματος που διατηρήθηκε από τα αρχαία χρόνια έως και σήμερα στη κοινωνία, τις παροιμίες.

Οι παροιμίες, είναι διδαχές που στηρίζουν τον άνθρωπο στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει στη πορεία της ζωής του αλλά και βοηθήσουν στην καλύτερη αντιμετώπιση μελλοντικών καταστάσεων. Εκφράζονται σε δεύτερο ή τρίτο πρόσωπο και αφορούν τον άνθρωπο και τις σχέσεις του σε όλο το φάσμα της ζωής του. Ίσως σε αυτό να οφείλεται και η ονομασία τους, δηλαδή εν τη παρόδω, στο δρόμο της ζωής. Θεωρούνται το στήριγμα και ο βοηθός της σοφίας των αιώνων που απευθύνεται στο λαό, σε κάθε δύσκολη περίσταση ή ως βοήθημα της καθημερινότητας, σε αντίθεση με τα αινίγματα, σοφίσματα που απαιτούν πνευματική καταπόνηση για την λύση τους.

Οι παροιμίες, εκφράζονται με παραστατικό τρόπο στον προφορικό λόγο, ως μέρος μιας συζήτησης ως παράδειγμα ή σαν επιχείρημα. Σε άλλες περιπτώσεις μπορούν να έχουν και σατυρικό ή περιπαιχτικό ρόλο μέσα στη κουβέντα αλλά και να αποτελούν απλές στερεότυπες φράσεις. Μπορεί επίσης, να είναι έμμετρες και να αφορούν το πρόσωπο που δρα, πχ « ο καλός ο νοικοκύρης ξυπνάει πρώτος και κοιμάται τελευταίος» ( παροιμία από το Ληξούρι) ή κάποιο άλλο πρόσωπο ή αντικείμενο ή ζώο, πχ « το ζεστό νερό και η στάχτη, κάνουν το σκουτί να αστράφτει» (παροιμία από τη Θηνιά). Η θεματολογία τους είναι παρμένη από τις ασχολίες του ανθρώπου και το περιβάλλον του.

Στη Κεφαλονιά, αφορούν τη φύση, τις εποχές, τις γεωργικές εργασίες, τον κύκλο της ζωής, την οικονομία, τις κοινωνικές συναναστροφές, τη θρησκεία, τα συναισθήματα, τις αξίες και τον δημόσιο βίο.

Το περιεχόμενο των παροιμιών, είναι αλληγορικό και κοινωνιολογικό, ως απόρροια μιας βαθιάς φιλοσοφικής περιπλάνησης. Το αποτέλεσμα τους, η διδαχή, προκύπτει μέσα από τον φιλοσοφικό στοχασμό που προσφέρει η ωριμότητα του χρόνου και της τριβής με την καθημερινότητα. Η κάθε παροιμία, ανάλογα με το θέμα που πραγματεύεται, διαπλάθεται στις αρχές και τις αξίες της εκάστοτε κοινωνίας, όπως αυτές αποτυπώνονται στη νοοτροπία και τα βιώματα των ανθρώπων και κυρίως, στις δύσκολες καταστάσεις. Αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά της παροιμίας από τα υπόλοιπα λαογραφικά είδη και κυρίως από τα αινίγματα, που έχουν ντετερμινιστική και αναντίρρητη λύση αλλά και άλλο σκοπό.

Οι παροιμίες είναι πολλές και διαφορετικές στα διάφορα μέρη της Κεφαλονιάς. Οι περισσότερες που έχουν διασωθεί είναι από την περιοχή της Παλικής και συγκεκριμένα από την Αγία Θέκλη, που συγκεντρώθηκαν από τον καθηγητή Γ. Λιβιεράτο. Οι κεφαλληνιακές παροιμίες έχουν διασωθεί από πολλούς ευπατρίδες που θέλησαν να διαφυλάξουν τον πολύτιμο αυτό θησαυρό της παράδοσής μας εκ των οποίων ο Π. Βεργωτής, Γ. Βανδώρος, Χ. Τσιμαράτος, Η. Τσιτσέλης, ενώ ο Δ. Λουκάτος, πραγματοποίησε μια συστηματική προσπάθεια καταγραφής των γνωμικών παροιμιών από όλες τις περιοχές της Κεφαλονιάς.

Οι κεφαλληνιακές παροιμίες παρόλη την ξεχωριστή τους ταυτότητα φέρουν επιρροές όχι τόσο από τους ξένους κατακτητές, όσο από τα ταξίδια των Κεφαλλήνων στην Ήπειρο, τη Ρούμελη, αλλά και στο εξωτερικό.

Η Παλική, έχει διατηρήσει τις αρχαιότερες παροιμίες ενώ στο Αργοστόλι είναι προσαρμοσμένες στην αστική ζωή και λέγονταν στο καφενείο και στο φαρμακείο. Κάθε περιοχή έχει δικές της παροιμίες, ενώ συμβαίνει στην ίδια περιοχή να υπάρχουν μικρές διαφορές για την ίδια παροιμία.

Οι παροιμίες διαδραματίζονται στη κοινωνία, και έχουν κυρίως διδακτικό ρόλο ως προς τις δυσκολίες και τις προκλήσεις της βιοπάλης και της καθημερινότητας. Προειδοποιούν για τον κίνδυνο, αλλά και παρηγορούν στα παθήματα και τις αποτυχίες που φέρνει η ζωή. Η πείρα από τα παθήματα και τα κοινωνικά επεισόδια, ήταν αυτές που διαμόρφωσαν την κοινωνική φιλοσοφική διάσταση των παροιμιών και τις κατέστησαν, τα σοφά κληρονομήματα των αιώνων.

Βιβλιογραφία:

1. Λουκάτος, Δημήτριος Σ. Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης , Αθήνα 1991.
2. Λουκάτος Δημήτριος Σ., Κεφαλονίτικα γνωμικά, Αθήνα, 1952.
3. Δουλαβέρας Ν. Αριστείδης, η παροιμιολογική και παροιμιογραφική εργογραφία του Δημήτριου Σ. Λουκάτου, εκδόσεις Πορεία, 1994.
4. Ιδιόχειρες σημειώσεις Δ. Λουκάτου, Αθήνα 1995, αρχείο δρ. Παύλου Καρούσου.