Η χολέρα που προσέβαλε τους ανθρώπους στην Κεφαλονιά στα μέσα του 19ου αιώνα ήλθε από τη Μάλτα και εξαπλώθηκε γρήγορα στο Αργοστόλι και το Ληξούρι. Την επιδημία κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν η επιστήμη και η πίστη, δηλ οι γιατροί και οι ιερωμένοι. Οι γιατροί για να θεραπεύσουν, οι ιερωμένοι για να παράσχουν την θεία βοήθεια και τέλος να θάψουν τα θύματα της. Οι άνθρωποι απογοητευμένοι από τους γιατρούς που δεν μπορούσαν να θεραπεύσουν την αρρώστια κατέφυγαν στον ΄Αγιο Γεράσιμο και λιτάνευσαν το Σκήνωμά του στα Βαλσαμάτα, στο Αργοστόλι και στο Ληξούρι. Εδώ αφού δούμε πώς συμπεριφέρθηκαν οι ιερωμένοι απέναντι στην μάστιγα του λοιμού θα παραθέσουμε τα έγγραφα που αφορούν τις λιτανείες του Αγίου ανά την Κεφαλληνία. Το Χρονικό του λοιμού μπορεί κανείς να το παρακολουθήσει στο μελέτημα του Γ. Πεντόγαλου [1]. Α
«Δυστυχώς, φαίνεται από τη φοβία της χολέρας δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν και γιατροί και ιερείς». (Γερ.Πεντόγαλος, ό.π., σ. 13). Στο Ληξούρι «…σχεδόν πάντες οι πνευματικοί και ιερείς της αυτόθι πόλεως αποποιούνται εις τους κατοίκους την εκπλήρωσιν των ιερωτέρων αυτών καθηκόντων…», διαπιστώνει ο Μητροπολίτης Σπυρίδων Κοντομίχαλος, (1842-1873) σε επιστολή του τις 21 Αυγούστου 1850 με την οποία δίδει εντολή στον Αρχιερατικό Επίτροπο Ληξουρίου Διονύσιο Δαλλαπόρτα να προσκαλέσει όλους τους ιερείς της Επιτροπείας του και να τους διατάξει, επί ποινή αργίας από κάθε ιεροπραξία, «να είναι έκαστος αυτών έτοιμος εις πάσαν πρόσκλησιν των πιστών, είτε δια την ιεράν εξομολόγησιν, είτε δια την Θείαν κοινωνίαν, και να εκτελώσιν εις τους αποβιούντας την υπό της εκκλησίας διοριζόμενην νεκρώσιμον ακολουθίαν και συνοδεύωσιν αυτούς μέχρι του κοιμητηρίου …».[2] Οι εντολές του Δεσπότη Σ. Κοντομίχαλου είναι σαφείς, και ξέροντας κανείς την αυστηρότητά του, εύκολα αντιλαμβάνεται ότι οι παπάδες, αφού συνήλθαν από το πρώτο σοκ θα συμμορφώθηκαν και θα έπραξαν το καθήκον τους. Για τον ΄Αγιο Παναγή Μπασιά (1801-1888) [3] αυτό ήταν αυτονόητο, όπως φαίνεται από όσα γράφει γιαυτόν ο βιογράφος του Ιερέας-Καθηγητής Ζήσιμος Τυπάλδος. «Ποσάκις δεν μετέβαινεν όρθρου βαθέως εις Αγίαν ΄Ανναν…[4] όπου ήτο το κοιμητήριον των αποθανόντων κατά το 1850 υπό χολέρας, και κρατών φανάριον ανεγίνωσκεν επί των τάφων των τεθνεώτων το Τρισάγιον;» [5] Αλλά και άλλος παπάς Ληξουριώτης, του ιδίου φρονήματος με τον Παπά Μπασιά, ο Ιερομόναχος και πνευματικός Ιωαννίκιος Ζαφειρόπουλος [6] καλείται στο Αργοστόλι να βοηθήσει την κατάσταση.
Ιδού τι αναφέρει ο Μητροπολίτης στον επιχώριο Αξιωματικό επί της θρησκείας Ιωάννη Μεταξά.
Την 22 Φεβρουαρίου 1851
Ευγενές Κύριε. Το της Υμετέρας ευγενείας χθεσινόν επίσημον λαβούσα η εμή Ταπεινότης απαντά σχετικώς εις ό,σον δι΄αυτού προσκαλείται ότι καθ΄ην εποχήν εις την πόλιν ταύτην ενέσκηψε η της χολορροίας νόσος, η Αξία αύτη θεωρήσασα τινάς των εφημερίων της αυτής πόλεως εκ του φόβου αναχωρήσαντας και τους εναπομείναντας ιερείς μη εξαρκούντας προς την εκπλήρωσιν των πνευματικών βοηθημάτων εις τους πάσχοντας κατά ιερόν αυτής καθήκον έκρινα αναγκαίαν την εις την αυτήν πόλιν, εν τοις άλλοις ιερεύσιν μετάβασιν, και την του ευλαβούς εν ιερομονάχοις [7] και πνευματικού Ιωάννου Ζαφειροπούλου ος επαξίως εξεπλήρωσεν ου μόνον τα του πνευματικού πατρός χρέη, αλλά και εν πολλαίς περιστάσεσιν τα του εφημερίου καθήκοντα συνοδεύων τους αποβιούντας εν τω της Θεοτόκου εις Δράπανον νεκροταφείω και ούτινος η εις την αυτήν πόλιν διαμονή, διήρκεσεν υπέρ του ενός μηνός. Και διαμένω».[8]
Στο Αργοστόλι δεν ήσαν σχεδόν πάντες οι πνευματικοί και οι ιερείς που αποποιήθηκαν το καθήκον τους, αλλά κάποιοι, που έφυγαν από το φόβο μη μολυνθούν, ενώ οι πολλοί έμειναν. Η δεσπόζουσα παρουσία του Δεσπότη στο χώρο του Αργοστολίου λειτουργούσε και λειτουργεί ενθαρρυντικά, ή και καταναγκαστικά για τους υφισταμένους του ιερωμένους, σε αντίθεση με το Ληξούρι που οι ιερείς «έχουνε Θεό δικόνε τους».Δύο δεκαετίες μετά, ο Ληξουριώτης Α. Λασκαράτος ερωτά τους Αργοστολιώτες «Τώρα, ΄πέτε μας, τι είναι που σας κάνει να θυμάστε την έλλειψή του; [9] ( του Δεσπότη). Τόσους μήνες που ζούμε δίχως, τι κακά εγινήκανε; ποιες δυσκολειές απαντήσαμεν εξαιτίας της έλλειψής του; Μήπως οι άνθρωποι μένουν αβάφτιστοι ακαρτερώντας τον; ανύπανδροι ακαρτερώντας τον; άταφοι ακαρτερώντας τον; μήπως δεν λειτουρηώνται όλο το ίδιο ΄σαν και όντες είχαμε Αρχιερέα;».[10] Ο προτεσταντίζων Λασκαράτος δυσκολεύεται να αποδεχθεί τους θεσμούς διοικήσεως της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Την απάντηση τού την δίδει ο διευθυντής της εφημερίδας: «Είναι αλήθεια πως σήμερα ο αρχιερέας είναι αχρείαστος σαν εκκλησιαστική ανάγκη, όχι πως η εκκλησία δεν έχει ανάγκη από αρχηγό αλλά έχει ανάγκη από ένα αρχηγό καθώς πρέπει, ο οποίος να έχη και νου και θέληση να διορθώση εκείνα όπου έχουνε ανάγκη για διόρθωμα, και τα οποία δεν είναι λίγα στην εκκλησία του νησιού μας».
Νομίζουμε ότι πρέπει να σταθούμε λίγο σαυτήν την άγνωστη σεπτή μορφή, τον Ληξουριώτη ιερομόναχο και πνευματικό Ιωάννη ή Ιωαννίκιο Περδικάρη – Ζαφειρόπουλο, τον «Παπά Μπασιά του Αργοστολίου» που κλήθηκε από το Δεσπότη να ρθει στο Αργοστόλι να βοηθήσει στην δύσκολη περίσταση της επιδημίας. Το 1812 φέρεται εφημέριος και γιους πατρονοτάριος του Ναού της Υπαπαντής στα Βαριά έξω από την πόλη του Ληξουρίου. Το 1841, 5 Σεπτεμβρίου, ο ευλογημένος ιερομόναχος και Πνευματικός κάνει την διαθήκη του [11] στην οποία προσυπογράφει σαν μάρτυρας, μαζί με δύο άλλους, «ο ευλαβέστατος παπά-κυρ Παΐσιος Τυπάλδος Μπασιάς ποτέ Μιχαήλ». Πρόκειται για τον΄Αγιο Παναγή. Η παρουσία του Αγίου σαν μάρτυρα δηλώνει σαφέστατα την σχέση των δύο ανδρών, γεγονός που αντανακλάται και στην συμπεριφορά τους απέναντι στους ασθενείς. Υποφέρει, γράφει στη διαθήκη του ο Ιωαννίκιος από το πάθος του κάτουρου και άλλα ινκόμοδα. Κληρονόμο αφήνει τον αδελφό του Ανδρέα με τον όρο τα κτήματα της Εκκλησίας «να μένουν πάντοτε αβλαβές» … «δια την διατήρησιν και ευπρέπισιν της αυτής Εκκλησίας μου …».Ο Ανδρέας απέκτησε μια κόρη, την Αναστασούλα που παντρεύτηκε τον Παναγή Γερασίμου Κολαΐτη, μετέπειτα ιερέα. Σήμερα η Εκκλησιά ξανακτισμένη, μετά τους Σεισμούς του 1953 ανήκει στους κληρονόμους του ιερέα που την φροντίζουν και την πανηγυρίζουν.[12] Ο Ιωαννίκιος στα τελευταία χρόνια της ζωής του εβίωσε την εσχάτην πενίαν, κυριολεκτικά ζητιάνευε από τους πιστούς τον επιούσιο άρτον. Γιαυτό ο Μητροπολίτης σε συνεννόηση με τον Έπαρχο συνιστά στον Αρχιερατικό του Επίτροπο στο Ληξούρι να τον πείσει να μεταβεί, έστω και ακουσίως, και εγκαταβιώσει στην ιερά Μονή Σισίων.[13] Μετά από λίγο πέθανε.[14] Για τον παπά Τζουλάτη, που κι αυτός στο Ληξούρι όπως ο παπά-Μπασιάς ενταφίαζε τους χολεριασμένους νεκρούς, δεν μπορέσαμε να βρούμε πληροφορίες, ούτε και το όνομά του σε καταλόγους ιερέων της Κεφαλονιάς. [15]
Β
Όπως ήταν αναμενόμενο, και όπως συνέβαινε και στο παρελθόν στις δύσκολες περιστάσεις, έτσι και τώρα οι Κεφαλλονίτες κατέφυγαν στον Προστάτη τους Άγιο Γεράσιμο. Το γεγονός της λιτανεύσεως του Λειψάνου Του κατά την χολέρα του 1850 στο Αργοστόλι και το Ληξούρι είναι γνωστό, [16] έτσι εκείνο που θα συνεισφέρουμε στο γεγονός είναι τα σχετικά εκκλησιαστικά έγγραφα, ειλημμένα από χειρόγραφο βιβλίο των Πράξεων του Μητροπολίτη Σπυρίδωνα Κοντομίχαλου των μέσων του 19ου αιώνα.[17]
΄Εγγραφο 1. Οι Βαλσαμάδες ζητούν το ΄Αγιο Λείψανο να λιτανευτεί και να παραμείνει στο χωριό τους. Ο Δεσπότης εγκρίνει.
Ιερογραμ. την 12ην Αυγούστου 1850.
Αιδεσιμώτατε, […} αίτησιν των κατοίκων του χωρίου Βαλσαμάτων λαβούσα και ευμενώς παραδεχθείσα η[…..]δίδει την άδειαν όπως μετρακομισθή εις το χωρίον [….] ριτόβρυτον λείψανον του προστάτου ημών Αγίου Γερασίμου […]τευσωσι την Θείαν ευσπλαγχνίαν προς απαλλαγήν της [….]τηφόρου ασθενείας. Δια τούτο επιφορτίζει την Υμετέραν Αιδ. […] παντός του Κλήρου της επιτροπείας της, και όσους άλλους […] εαυτής να λάβη και μετά πάσης απαιτουμένης […] περίστασιν εκκλησιαστικής προπομπής και παρατάξεως, αύριον μετά την Θείαν Ιερουργίαν, μετακομίση το ιερόν λείψανον του Αγίου εις το χωρίον των ικετευόντων. Την δε προσεγγίζουσαν τετράδην, έχομεν 23 λήγοντος μετά πάσης ως άνω ερρέθη εκκλησιαστικής παρατάξεως, θέλει επιστρέψη το ΄Αγιον λείψανον εις την Ιεράν Μονήν και διαμένω, της Υμετέρας Αιδεσιμότητος, ο Μ. Κεφ. Σπυρίδων.
΄Εγγραφο 2. Ο Μητροπολίτης γνωστοποιεί στον ΄Επαρχο την έγκρισή του για την μεταφορά του Ιερού Λειψάνου στο Αργοστόλι.
Εκλαμπρότατε, Εις […} λαβούσα η εμή ταπεινὀτης το της Υμ. εκλαμπρότητος σημερινόν επίσημον […] τικόν της ικετηρίας των κατοίκων της πόλεως ταύτης Αργοστολίου αιτούντων την άδειαν όπως μετακομισθή εις την πόλιν ταύτην το θαυματόβρυτον ΄Αγιον λείψανον του προστάτου ημών Αγίου Γερασίμου, όπως δια των ιερών πρεσβειών αυτού ικετεύσωσιν την Θείαν αγαθότητα και μακροθυμίαν και απαλλάξη ημάς της αναφανείσης νοσου, σπεύδουσα απαντά ως προσκαλείται ότι η αίτησις των ικετευόντων είναι αξία παραδοχής ως συ […]σα τω πνεύματι της […}σίας, εν ταις τοιαύταις λυπηραίς περιστάσεσι δι΄ας διετάχθησαν αι λιταί της Ορθοδόξου ημὠν Εκκλησίας ότι προσκαλεί η Αξία αύτη την […}εκλαμπρότητα να ειδοποιήση αυτήν και περί της επί του προκειμένου […]σεως της σεβαστής τοπικής Κυβερνήσεως ίνα εκ τούτου δυνηθή να […]τούμενα εκκλησιαστικά μέτρα, όπως η του Ιερού λειψάνου […]την απαιτουμένην εκκλησιαστικήν προπομπήν και παρα [..] μων μέσων, και της συμπράξεως της σεβαστής […] Της Υμετέρας Εκλαμπρότητος, ο Μ. Κεφ. Σπυρίδων
[…} Κύριον Δρ. Κόμη […] Επαρχον Κεφαλληνίας.[18]Έγγραφο 3. Ο Μητροπολίτης γνωστοποιεί στον αιδεσιμώτατον εν ιερεύσιν Ματθαίον Βάλσαμον Αρχιερ. Επίτροπον Ομαλών το γεγονός της μετακομιδής και τον καλεί να πράξει τα δέοντα. Την 23 Αυγούστου 1850
[… αποφάσεων της τε εκκλησιαστικής ταύτης Αξίας και της τοπικής διοικήσεως, μέλλει αύριον το θαυμα […]του Προστάτου ημών Αγίου Γερασίμου εις την πόλιν ταύτην να μετακομισθή, δια τούτο επιφορτίζεται η υμών […]σιμότης όπως λάβη μεθ΄εαυτής τους ιερείς της επιτροπείας της και όσους άλλους ηδύνατο μεθ΄εαυτής να λάβη και μετά πάσης της απαιτουμένης και ανηκούσης εις τοιαύτην περίστασιν εκκλησιαστικής προπομπής και παρατάξεως μετακομίση το Ιερόν του Αγίου Λειψάνον εις την πόλιν ταύτην, δια την οποίαν ταύτην περίπτωσιν θέλει λάβει τα απαιτούμενα μέτρα όπως το λείψανον του Αγίου ευρεθή ενταύθα κατά την 9ην προμεσημβρινήν[…]Έγγραφο 4.Μεταφορά του Αγίου λειψάνου στο Ληξούρι.
Ιερογραμ. Κεφαλληνίας την22αν Σεπτεμβρίου 1850.
Αιδεσιμώτατε, [ …]του θαυματοβρύτου Ιερού λειψάνου[…]προστάτου ημών Αγίου Γερασίμου κατά την επίσημον γνωστοποίησιν της Σεβ. Ημών Τοπικής Διοικήσεως , την 10ην προμεσημβρινήν ώραν της προσεγγιζούσης Κυριακής, εκ της πόλεως ταύτης εις την αυτόθι πόλιν μέλλοντος μετακομισθ[…]όπως δια των προς τον Ύψιστον Θεόν πρεσβειών αυτού, απαλλαγή και η α[…]πόλις εκ της βασανιζούσης αυτήν μάστιγος της θανατηφόρου νόσου της χολορροίας, τούτου ένεκα η εμή ταπεινότης απαραίτητον αυτής χρέος ηγουμένη, ίνα η του ιερού λειψάνου μετακόμισις αύτη επιτελεσθή μεθ΄όλης της δυνατής εκκλησιαστικής προπομπής και παρατάξεως, επιφορτίζει την υμετέραν Αιδεσιμότητα να διατάξη τους ιερείς άπαντας της Επιτροπείας της, να έχωσι τετελειωμένην την Θεἰαν Ιερουργίαν εις τας εκκλησίας των, να σημαίνωσι χαρμοσύνως αι εκκλησίαι πάσαι, να φέρωσι έκαστος αυτών μεθ΄εαυτού φελώνιον, επιτραχήλιον και [..]λαμπάδα κηρού, μεθ΄ων ενδεδυμένην την ιερατικήν αυτών στολήν […] εκκλησιαστικών μέσων, των απαρτιζόντων την εκκλησιαστικήν προπομπήν και παράταξιν μέλλει να γίνη η του λειψάνου απόβασις εις την πόλιν [ …
΄Εγγραφο 5.Μετά από παραμονή πέντε ημερών στην Εκκλησία του Παντοκράτορα το Λείψανο μετακομίζεται στο Ναό της Παναγίας της Περλιγκούς.
Ιερογραμ. Κεφαλληνίας την27ην Σεπτεμβρίου
Αιδεσιμώτατε, Ευρισκόμενος ο Πανιερώτατος εις το Φρούριον Αγίου Γεωργίου δι΄επιστολής αυτού με επεφόρτισε να σημειώσω εις την Υμετέραν Αιδεσιμώτητα ότι εντός της εβδομάδος ταύτης να γίνη η μετάθεσις του θαυματοβρύτου ιερού Λειψάνου του Αγίου Γερασίμου εκ του Ι. Ναού του Παντοκράτορος εις τον Ιερόν Ναόν της Υπεραγίας Θεοτόκου Περλιγκάτα και[…] κεί ][ …δύο ημέρας. και διαμένω, Της Υμετέρας Αιδεσιμότητος Νικόλαος Ιερεύς Μαντσαβίνος Ιερογραμματεύς.
Προς τον Αιδ. Ιερομόναχον Διονύσιον Δαλλαπόρταν Αρχ. Επίτροπον Ληξουρίου.
Έγγραφο 6. Η εκ Ληξουρίου επιστροφή. .
Ιερογραμ. Κεφαλληνίας 30 Σεπτεμβρίου 1850
Εκλαμπρὀτατε, Το της υμετέρας εκλαμπρότητος χθεσινόν επίσημον λαβούσα η ημι[… δέον εγκρίνει εις αυτό σχετικώς να απαντήσει ότι εξεδόθησα [… διαταγάς ίνα εκ της πόλεως Ληξουρίου εις την πόλιν ]…[ μετακομιδή του Ιερού λειψάνου του πρ[….]ημών Αγίου Γερασίμου επιτελεσθή μετά της απαιτουμένης εκκλησιαστικής πομπής και παρατάξεως, εις ην παρευρεθή και η αξία αύτη μετά ….τικών και Κληρικών της, ως ομοίως […] την εκ της πόλεως τα(ύτης) (μετα)κόμισιν του Αγίου.
Την παρα […] […]θη να διατάξη όθεν ανήκει […]κατά την 7,30 προμεσημβρινήν ώραν της προσεγγιζούσης Τρίτης λέμβος τις [….] προσωρμισμένη υπάρχει παρά τη προκυμαία της ευγενούς Κομητίσσης Κυρ. Αγγέλικας Χωραφά -Αννίνου,[19] δια την της Αξίας ταύτης, Αξιωματικών, και Κλη […].
[1] Γερ. Πεντόγαλος, «Χρονικό της Χολέρας του 1850 στην Κεφαλονιά». Ανάτυπο από τα Πρακτικά της Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας της Ιατρικής. Συνεδρία της 30ης Νοεμβρίου 1970.
[2] Αρχείο Μητροπόλεως Κεφαλληνίας. Εις το εξής ΑΜΚ Βιβλίον επιστολών 1846-1852.
[3] Ο Γ.Πεντόγαλος αναφέρει και κάποιο παπά Τζουλάτη. (Ό.π.).
[4] «Ξωκλήσι στα νότια του Ληξουριού στην περιοχή των Λεπέδων. ΄Εως του σεισμού του 1953 υπήρχε εκεί νεκροταφείο που δυστυχώς σήμερα έγινε πλάτωμα δρόμου…» σημειώνει ένας άνθρωπος που αγαπά την παράδοση αυτού του Τόπου και σέβεται τα ιερά και όσιά του, ο Γεράσιμος Σ. Γαλανός στο βιβλίο του, Ο ΄Αγιος Παναγής ο εκ Κεφαλληνίας (παπά Μπασιάς 1801-1888). Ληξούρι 2008 σ.78 σημ. 11. Και συμπληρώνω: δεν έφταναν οι σεισμοί αλλά ήλθαν και κάποιοι προοδευτικοί! Άρχοντες και ιερωμένοι που με μανία συνασπίστηκαν εναντίον των ιερών αυτών τόπων και άλλους κατάργησαν, άλλους έκαναν πλατείες και άλλους εξάλειψαν από προσώπου της γης. Οι άνθρωποι αυτοί ποτέ δεν έμαθαν ότι ο σεβασμός στους τάφους των ανθρώπων μας υπαγορεύεται όχι μόνο από την χριστιανική ιδιότητά μας αλλά και την ελληνική. Στην κοιτίδα της δημοκρατίας και του πολιτισμού, την Αθήνα, ο σεβασμός των προγόνων και των τόπων ενταφιασμού τους αποτελούσε πρόκριμα για την εκλογή των αρχόντων «Εάν τις των γονέων τελευτησάντων τους τάφους μη κοσμή, και τούτο εξετάζει η πόλις εν ταις των αρχόντων δοκιμασίαις», λέγει ο Ξενοφών για τους Αθηναίους. (Απομνημονεύματα. Βιβλίο ΙΙ,13). Μετά τους σεισμούς του 1953 ανάμεσα στα μπάζα, ανακατεμένα με κόκαλα που μάζευε η μπουλντόζα της γκρεμισμένης προσεισμικής εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής στο Αργοστόλι, φάνηκε και ένα εγκόλπιο! (Μαρτυρία του μακαρίτη Αργοστολιώτη ψάλτη Αντώνη Παξινόπουλου). Εκεί τις 24 Ιουλίου 1842 είχε ταφεί ο «θεαρέστως ποιμάνας το λογικόν αυτού ποίμνιον» Μητροπολίτης Κεφαλληνίας Παρθένιος Μακρής. (Η. Τσιτσέλης, Σύμμικτα, τ. Β΄σ. 169).
[5] Ζησίμου Γ.Π.Τυπάλδου, Ο παπά Μπασιάς ήτοι τα κατά τον θάνατον του αοιδίμου και εναρέτου ιερέως Παναγή Τυπάλδου Μπασιά. Εν Αθήναις εκ της τυπογραφίας της Βασιλικής Αυλής Ν. Γ. Ιγγλέση 1888.
[6] Ηγούμενος της μονής Υπαπαντής στα Βαριά Ληξουρίου η οποία είχε ανακαινισθεί από κάποιον ιερομόναχο Ζαφείριο Περδικάρη. ΄Ετσι η οικογένεια κοντά στο Περδικάρης πρόσθεσε και το Ζαφείρης που αργότερα έγινε Ζαφειρόπουλος. Βλ Κωνσταντίνος Μονοκρούσος. Αρχειακή έρευνα. Ιερές Μονές στην Επαρχία Πάλλης της Κεφαλονιάς. Ληξούρι 2003,σ.97.
[7] Είναι χαρακτηριστικό ότι ξεχωρίζουν στην επιτέλεση ενός έργου που εγκυμονούσε τον θάνατο ιερομόναχοι -άνθρωποι χωρίς οικογένεια.
[8] Την αναφορά του κάνει ο Μητροπολίτης στον Κύριο Ιωάννη Μεταξά επιχώριον αξιωματικόν επί της θρησκείας την 22 Φεβρουαρίου του 1851 σε απάντηση, προφανώς, ερωτήσεώς του για το έργο των ιερέων κατά την χολόρροια. ΑΜΚ. Πράξεις 1846-1852.
[9] Η Εκκλησία της Κεφαλονιάς, όταν γράφει ο Λασκαράτος (1874), μετά τον θάνατο του Σπ. Κοντομίχαλου, για δεκαέξι μήνες, από 12 Ιουλίου 1873 μέχρι τον Νοέμβριο του 1874, που εκλέγεται ο Σπυρίδων Κομποθέκρας, βρίσκεται εν χηρεία και διοικείται από τριμελή Επισκοπική Επιτροπή ιερέων. Ο κλήρος, έχοντας διανύσει 31 χρόνια σιδηράς πειθαρχίας υπό τον Μητροπολίτη Σπυρίδωνα Κοντομίχαλο εξακολουθούσε να λειτουργεί ικανοποιητικά. Αν ο Λασκαράτος ζούσε σήμερα και έβλεπε την κατάσταση της εκκλησίας της Κεφαλληνίας μετά από ακυβερνησία 5-6 χρόνων, ουσιαστικά χωρίς δεσπότη, ίσως άλλαζε γνώμη.
[10] Τοπική Εφημερίδα Εξέγερσις, φ.7 9 Νοεμβρίου 1874.
[11]Στον Συμβολαιογράφο Ληξουρίου Ιωάννη Βασιλόπουλο. Bλέπε Κωνστ. Μονοκρούσος, Αρχειακή έρευνα…σ.105. όπου και άλλες συμβολαιογραφικές πράξεις που αφορούν την Μονή της Υπαπαντής στα Βαριά. Πρβλ και Η. Τσιτσέλης, Σύμμικτα τ. Β΄σ.361.
[12] Βλ. Κωνστ. Μονοκρούσος, Ό.π. σ.97
[13] ΄Εγγραφό Του της 13ης Οκτωβρίου 1852. ΑΜΚ. Πράξεις 1852-54.
[14] Σε κατάλογο ιερέων του 1854 φέρεται αποθαμένος. Βλ. ΑΜΚ.
[15] Εκτός από το όνομά του δεν δίδει καμία άλλη πληροφορία ο Πεντόγαλος. Ό.π.
[16] βλέπε και Γερ. Πεντόγαλος, ό.π.
[17]Το χαρτί του βιβλίου είναι πολύ ψιλό και το έντονο μαύρο μελάνι της γραφής το έχει εμποτίσει τόσο πολύ που το έχει κάψει. Μόλις το αγγίξεις τρίβεται και γίνεται σκόνη. Φοβάμαι ότι δεύτερη φορά δεν θα μπορέσει να ανοιχτεί. Τουλάχιστον να διαφυλαχθεί το περιεχόμενο. Οι αγκύλες με αποσιωπητικά σημαίνουν κατεστραμμένο κείμενο.
[18] Πρόκειται για τον Κόμη Δημήτριο Καρούσο (1850-1856).Βιογραφία του στον Η. Τσιτσέλη, Σύμμικτα τ. Α΄σ.205.
[19] «Τα μάλα ισχύουσα ευσεβέστατη κόμισσα» την ονομάζει ο Τσιτσέλης, Σύμμικτα τ. β΄σ.167. Είχε συνηγορήσει στον Αρμοστή Μαίτλανδ για τον διορισμό του ευσεβούς, ταπεινού και ασκητικού Παρθενίου Μακρή στον Μητροπολιτικό θρόνο της Κεφαλληνίας, (1824), χωρίς αυτός να το γνωρίζει.
Σημείωση: Το άρθρο δημοσιεύτηκε το 2016 και η περιγραφή αφορά τον τελευταίο καιρό του Μακαριστού Μητροπολίτου Σπυρίδωνος και σε καμμιά περίπτωση δεν αναφέρεται στην τωρινή εκκλησιαστική κατάσταση.
