Γράφει ο Πέτρος Πετράτος
► Και επειδή ο αγαπητός Τ.Β. με απόλυτη βεβαιότητα στο δεύτερο κείμενό του αναφέρει ότι «όλα [τα] ιστορικά δεδομένα έχουν καταρρίψει τις παλαιές (δεκαετίας του ’80) ανεπίκαιρες επιστημονικά αυτές θέσεις [αυτές δηλαδή που σε γενικές γραμμές υποστήριξα στα δικά μου κείμενα για το Πατριαρχείο και τον Γρηγόριο Ε΄], οι οποίες είναι οι γνωστές θέσεις Κορδάτου και κάποιων μαρξιστών ιστορικών, ως αναληθή και ιστορικώς αναπόδεικτα θεωρήματα», θα μπορούσα πολλά, πάμπολλα, να του απαντήσω. Σημειώνω μόνο την εκτίμηση του Σπυρίδωνα Τρικούπη, ο οποίος έζησε και δραστηριοποιήθηκε στα χρόνια της Επανάστασης και ο οποίος ούτε τον Μαρξ είχε διαβάσει, ούτε τον Κορδάτο είχε γνωρίσει. Να τι γράφει ο Σπ. Τρικούπης: «ο πατριάρχης [Γρηγόριος Ε΄] συνωμότης κατά της τουρκικής εξουσίας δεν ήτο, και όχι μόνον ουδόλως εθάρρυνε την ελληνικήν εθνεγερσίαν, αλλά και πάντοτε απέτρεπε τους προς ους διελέγετο φιλεπαναστάτας, θεωρών εθνοφθόρον το τοιούτον τόλμημα». Τι σημαίνει αυτό απλά ελληνικά; Ο Γρηγόριος Ε΄ δε συνωμοτούσε κατά του σουλτάνου, δεν επιζητούσε να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό, και όχι μόνο δεν ενθάρρυνε την Επανάσταση, αλλά πάντοτε απέτρεπε τον καθένα που μιλούσε για επανάσταση και αγώνα κατά των Οθωμανών, υποστηρίζοντας μάλιστα ότι μια τέτοια εξέγερση θα είναι «εθνοφθόρα», θα κάνει δηλαδή κακό, θα κάνει ζημιά στο έθνος των Ελλήνων!!!
Ερχόμαστε, τέλος, στις τρεις «ανακρίβειες», που αναφέρει ο Τ.Β. στο δεύτερο κείμενό του.
► Η πρώτη ανακρίβεια είναι … ανακριβής: Έχουμε αναφέρει ποια ήταν η πραγματική σχέση του Πατριαρχείου με την Υψηλή Πύλη και έχουμε εξηγήσει γιατί ο κάθε πατριάρχης, σύμφωνα με την οθωμανική διοίκηση, ήταν αξιωματούχος του σουλτάνου. Αυτή είναι αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα – μας αρέσει, δε μας αρέσει. Ο πατριάρχης εκτελέστηκε ως Οθωμανός αξιωματούχος, επειδή δεν εκτέλεσε καλά την υπηρεσία του, άρα ως προδότης του Οθωμανικού κράτους, και όχι επειδή επαναστάτησε κατά του σουλτάνου. Να, πώς ακριβώς έχει διατυπωθεί η αιτία της καταδίκης του: «διέπραξεν επάρατον προδοσίαν ουχί μόνον κατά της υψηλής κυβερνήσεως, αλλ’ εμμέσως και έναντι του ιδίου αυτού έθνους».
▬ Ο σουλτάνος στο κατηγορητήριο καταλόγιζε στον Γρηγόριο Ε΄ ανοχή ή και συμμετοχή στις επαναστατικές διεργασίες των Ελλήνων. Έχει κι αυτό την εξήγησή του. Αναφέρω μόνο τα εξής για έναν επιπρόσθετο προβληματισμό: Ο Γρηγόριος Ε΄ διετέλεσε πατριάρχης τρεις φορές: 1797-1798 και μετά καθαιρέθηκε – επανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο το 1806-1808 και μετά καθαιρέθηκε – επανήλθε το 1818-1821. Άραγε, τι σημαίνει αυτή η «αλλαξοπατριαρχία»; Η ιστορική έρευνα έχει αποδείξει ότι σχετίζεται με διαβολές του «ανταγωνιστή» του Ευγένιου Β΄, ο οποίος τον διαδέχτηκε στο θρόνο, λίγο πριν από τον απαγχονισμό. Το γνωρίζουμε αυτό; Δηλαδή, όταν απαγχονίζεται ο Γρηγόριος Ε΄ τυπικά δεν είναι πατριάρχης, γιατί ήδη ο σουλτάνος έχει εγκρίνει νέο πατριάρχη τον μητροπολίτη Πισιδίας Ευγένιο, ο οποίος στο μεταξύ είχε συκοφαντήσει τον Γρηγόριο Ε΄ στον σουλτάνο ότι δήθεν ήταν μπλεγμένος στην Επανάσταση – πληροφορία που τη χρησιμοποίησε ο σουλτάνος στο κατηγορητήριό του. Αλλά αυτό δε σημαίνει, όπως έγραψε στο πρώτο κείμενό του ο Τ.Β., ότι ο πατριάρχης «στήριξε υπόγεια [!] την Ελληνική Επανάσταση και [γι’ αυτό] το πλήρωσε με τη Ζωή του και [το] Μαρτύριο του». (Ας διαβάσουμε το δίτομο έργο των Γ. Γ. Παπαδόπουλου και Γ. Π. Αγγελόπουλου, «Τα κατά τον αοίδιμον πρωταθλητήν του ιερού των Ελλήνων αγώνος, τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριον τον Ε΄», εν Αθήναις 1865, το οποίο, παρόλο που ωραιοποιεί και ηρωοποιεί τον πατριάρχη με διάφορες νοητικές ακροβασίες, περιλαμβάνει πολλά ενδιαφέροντα έγγραφα και άλλες πηγές).
▬ Το μόνο θετικό από όλο αυτό το θέμα με τον πατριάρχη είναι ότι λόγω του απαγχονισμού του και γενικότερα λόγω των σφαγών ευαισθητοποιήθηκε μεγάλο μέρος του υπόδουλου ελληνισμού και κινητοποιήθηκε η κοινή γνώμη της εποχής, ενώ «μπήκε στο παιχνίδι» και ο τσάρος της Ρωσίας, ο οποίος έκανε εντονότατη διακοίνωση προς την Υψηλή Πύλη για τη θανάτωση του πατριάρχη και τις σφαγές στην Κωνσταντινούπολη. Δηλαδή – ας προσέξουμε την … ειρωνεία της ιστορίας – άθελά του ο Γρηγόριος Ε΄, εκείνος δηλαδή που δεν ήθελε την Επανάσταση, συνέβαλε εξαιτίας του θανάτου του στην ενδυνάμωση της Επανάστασης…
►Η δεύτερη ανακρίβεια είναι γενικά σωστή. Αλλά εγώ δεν αναφέρθηκα στις άλλες διώξεις και εκτελέσεις. Πράγματι εκτελέστηκαν και άλλοι, ιερωμένοι και λαϊκοί, πολλοί από τους οποίους είναι αυτοί που αναφέρει ο Τ.Β.
▬ Και τούτο, επειδή, υπηρετώντας στον οθωμανικό μηχανισμό, αντί να προστατεύσουν τη σουλτανική εξουσία, την υπονόμευσαν κατά την εκτίμηση του σουλτάνου και άρα έπρεπε να τιμωρηθούν.
▬ Και εδώ, με την ευκαιρία αυτή, να σημειώσω κάτι σχετικό, που ίσως να μην είναι γνωστό: Πριν από την υπογραφή του αφορισμού (υπογράφτηκε όχι μόνο από τον πατριάρχη αλλά από 22 συνοδικούς μητροπολίτες) ο πατριάρχης κάλεσε σε κοινή σύσκεψη για το θέμα αυτό τα μέλη της πατριαρχικής Συνόδου αλλά και τους Φαναριώτες δραγουμάνους της Υψηλής Πύλης και του Στόλου, και άλλους παρεπιδημούντες αρχιερείς, και Έλληνες μεγαλεμπόρους. Στη σύσκεψη ήταν παρών και αντιπρόσωπος της Πύλης [όχι, που δε θα ’ταν], ο οποίος διάβασε το σουλτανικό φιρμάνι. Όλοι οι παρόντες δήλωσαν ότι δεν έχουν καμιά σχέση με το κίνημα του Αλ. Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία, το οποίο και αποδοκίμασαν, ενώ εκδήλωσαν προθυμία να στηρίξουν την εξουσία του σουλτάνου. Και αποφάσισαν να εκδοθεί απόφαση, με την οποία θα αφοριζόταν ο Α. Υψηλάντης και γενικά η Επανάσταση.
►Η τρίτη ανακρίβεια είναι … ανακριβής. Επισημαίνω στον αγαπητό Τ.Β. ότι δεν έγραψα αυτό που γράφει ότι είπα.
▬ Εγώ έγραψα: «Σημειώνουμε εδώ ότι αυτή η όλη συντηρητική, αντεπαναστατική, αντεθνική στάση του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης δεν είναι άμοιρη της τελικής κατάληξης, που οδήγησε στο Αυτοκέφαλο της Ελλαδικής Εκκλησίας» Δηλαδή δεν ισχυρίζομαι ότι το Αυτοκέφαλο έγινε αποκλειστικά μόνο λόγω της αντεπαναστατικής στάσης του Πατριαρχείου. Ισχυρίζομαι ότι και αυτή η στάση έπαιξε το ρόλο της, μέτρησε στην τελική απόφαση. Άλλο το ένα και άλλο το άλλο. Έτσι δεν είναι;
▬Σίγουρα είχαν το στόχο τους και οι Βαυαροί, σίγουρα είχαν τους προβληματισμούς τους και οι ελλαδικοί ιεράρχες, σίγουρα υπήρχαν τότε κι άλλες συγκυρίες. Αλλά οι σύγχρονοι μελετητές αποδέχονται και την επίδραση που είχε ο ρόλος της τότε ανώτατης ιεραρχίας σε αυτήν την κατάληξη. Άλλωστε, είχαμε σημειώσει στα προηγούμενα κείμενά μας με συγκεκριμένα στοιχεία ότι ουσιαστικά είχε διακοπεί η επαφή των επαναστατημένων Ελλήνων με το Πατριαρχείο κατά την περίοδο της Επανάστασης.
▬ Και μια διόρθωση: Λαθεμένα αναφέρει ο Τ.Β. ότι ο βασιλιάς Όθωνας τίμησε τον Γρηγόριο Ε΄, καθώς επί της βασιλείας του πραγματοποιήθηκε η ανακομιδή των λειψάνων του πατριάρχη. Τον Απρίλιο του 1871, που έγινε η ανακομιδή, ο Όθωνας είχε φύγει από την Ελλάδα. Ο Γεώργιος Α΄ βασίλευε τότε και πρωθυπουργός ήταν ο Αλ. Κουμουνδούρος και το σκάφος που παρέλαβε από την Οδησσό τη δρύινη λάρνακα με τα λείψανα, ήταν το κρατικό ατμόπλοιο «Βυζάντιον» και όχι η βασιλική θαλαμηγός «Ουρανία». Αξίζει να διαβάσει κανείς τη μελέτη του Χάρη Εξερτζόγλου, «Πολιτικές τελετουργίες στη νεώτερη Ελλάδα. Η μετακομιδή των οστών του Γρηγορίου Ε΄ και η πεντηκονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης», στο περιοδικό «Μνήμων», τόμος 23 του 2001, σελ. 153-182.
Οφείλω, πάντως, να πω στον αγαπητό Τ.Β. ότι δε διεκδίκησα «δογματικά την απόλυτη ιστορική αλήθεια». Αυτό κατάλαβε από όλα αυτά που έγραψα στα προηγούμενα κείμενά μου; Αυτό κατάλαβε από τον τρόπο που εξέθεσα τις απόψεις μου; Αν είναι έτσι, τότε θα τον παρακαλούσα να τα ξαναδιαβάσει με προσοχή και να ανατρέξει στις πηγές που αναφέρομαι.
► Προφανώς και δεν «έκαναν λάθος» ο Νικόλαος Σκλάβος που ανέσυρε τη σορό του πατριάρχη, ο Γεώργιος Αβέρωφ που χρηματοδότησε την κατασκευή του αγάλματος του Γρηγορίου Ε΄, το Πανεπιστήμιο Αθηνών που διέθεσε το χώρο για το στήσιμο του αγάλματος, και ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης που απήγγειλε το ποίημά του κατά την τελετή των αποκαλυπτηρίων του αγάλματος στις 25 Μαρτίου 1872. Ο καθένας έκανε τη δική του ενέργεια, η κάθε πλευρά είχε τις δικές της προσδοκίες και στοχεύσεις με τις πρωτοβουλίες που πήρε.
► Έχει, όμως προβληματιστεί για τη γειτνίαση των αγαλμάτων Κοραή, Ρήγα και Γρηγορίου Ε΄ στον εμβληματικό χώρο του πρώτου ανώτατου πνευματικού ιδρύματος της χώρας, του Πανεπιστημίου Αθηνών; Θα του πρότεινα να διαβάσει, ανάμεσα στα διάφορα που έχουν γραφτεί για το θέμα αυτό, το εξής: Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2020, σελ. 149-161, το κεφάλαιο με τίτλο «Μια αταίριαστη τριάδα». (Πάντως, παρεμπιπτόντως, έχω καταστενοχωρηθεί, επειδή στη θέση που μια προηγούμενη κυβέρνηση είχε αποφασίσει να στήσει … το άγαλμά μου, η σημερινή κυβέρνηση αποφάσισε να στήσει το άγαλμα … του Τάσου Βαλλιανάτου – κι εγώ «κάνω χιούμορ»).
► Και επιπλέον να διαβάσει το ποίημα «Αμανές» του «δικού» μας Μικέλη Άβλιχου, με το οποίο ο Ληξουριώτης ποιητής σατιρίζει τον Βαλαωρίτη και το ποίημά του για τον πατριάρχη. Θα το βρει στο περιοδικό Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμος 1 (1976), σελ. 1-50, όπου δημοσιεύεται σχετικό ενδιαφέρον άρθρο του «δικού» μας, μακαρίτη τώρα, Γιώργου Αλισανδράτου, έξοχου νεοελληνιστή, με τίτλο «Ο “Αμανές” του Μικέλη Άβλιχου. (Βαλαωρίτης, Άβλιχος, Πανάς, Κονεμένος, Παλαμάς)». Από αυτό το ποίημα ας μου επιτρέψει ο αγαπητός Τ.Β να του αφιερώσω κι εγώ κάποιους στίχους – καμιά σχέση με τις μεγαλοστομίες του Βαλαωρίτη.
«Πώς μας θωρείς σαν άλαλος; Πού τρέχει το μυαλό σου;
…………………………………………………………..
Σαν τι άλλο θέλεις από μας, σαν τι ποθάει η καρδιά σου;
……………………………………………………………….
Μη το πολύ το μιντζιβί [= άρωμα, μεταφορικά: οι μεγάλοι έπαινοι], μην το πολύ λιβάνι,
Που σόκαψε η αγάπη μας, στα νεύρα μη σε πιάνει;
Μη θέλεις να σου κάμουμε καμία λεμονάδα;
Θέλεις καφέ; Θέλεις νερό; Ή κίτρο ή βυσσινάδα,
να κατακάτση το κακό, και η φύση η τρομασμένη
να ξανασάνη ως κι αυτή κι εμείς οι σαστισμένοι;…
Μίλησε, πες μας ποιητή, σαν τι είναι το κακό σου;…
……………………………………………………………..
Υ.Γ. προς τον αγαπητό μου Τάσο Βαλλιανάτο σχετικά με την «ιστορική ερώτηση», που ανέφερε στο πρώτο κείμενό του.
Η πρότασή μου είναι διττή: Η Ιακωβάτειος Βιβλιοθήκη σκοπεύει να οργανώσει εκδήλωση για τη Μικρασιατική Καταστροφή‧ προτείνουμε, λοιπόν, στον Τ. Βαλλιανάτο να αναλάβει να μιλήσει για το θέμα που υποδεικνύει (καλό είναι να γνωρίζουμε την απάντησή του μέχρι τα τέλη Ιουνίου). Αναλαμβάνω, αν θέλει, να μιλήσω για το ίδιο θέμα σε ανάλογη εκδήλωση, που θα μπορούσε να διοργανώσει η Κεφαλληνιακή Αδελφότητα Αθηνών.
Θα ήθελα, όμως, να τον ρωτήσω, μήπως θα ήταν σωστό, για λόγους ιστορικής αλήθειας, να συμπεριλάβουμε στις ομιλίες μας και τη συμβολή και των Γάλλων και των Ιταλών, μια και οι συμφωνίες, που υπέγραψε ο Κεμάλ μαζί τους, έγιναν τον ίδιο μήνα, το Μάρτιο του 1921, με διαφορά λίγων ημερών; Να θυμίσω μόνο ότι οι Γάλλοι και οι Ιταλοί ήταν τότε σύμμαχοι της Ελλάδας, ενώ οι Σοβιετικοί δεν ήταν. Να θυμίσω, επίσης, ότι μόλις πριν από δυο χρόνια, το 1919, η ελληνική κυβέρνηση είχε στείλει στρατιωτικό σώμα στην Ουκρανία, για να συμβάλει στην καταστολή της Ρωσικής Επανάστασης. Έτσι, «για να μην πιάνουμε την Ιστορία από όπου μας βολεύει»…
Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας.
Αργοστόλι, 8-4-2022
Πέτρος Πετράτος
