Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός

Καλώστονε και το Νοέμβριο ! Τελευταίος μήνας του Φθινοπώρου.

Την εποχή που το Ρωμαϊκό Ημερολόγιο άρχιζε από το μήνα Μάρτιο, ο Νοέμβρης ήταν ο ένατος μήνας στη σειρά, εξ ού και το όνομά του «Νοέμβριος» από το λατινικό «novem» που σημαίνει τον αριθμό εννιά . Όταν όμως ο Ιούλιος Καίσαρας άλλαξε το ημερολόγιο κι έβαλε πρώτο μήνα τον Ιανουάριο, ο Νοέμβρης βρέθηκε ενδέκατος στη σειρά, αλλά κράτησε (εις ανάμνησιν) το πρώτο όνομά του.

Ο λαός μας από τις δουλειές που είχε το μήνα αυτόν, αλλά και από τον καιρό που έκανε, του είχε δώσει κι άλλα ονόματα : Τον έλεγε «Βροχάρη», γιατί αρχίζουν οι πολλές βροχές, «Σποριά» ή «Σπορίτη», επειδή συνεχίζεται σε πολλά μέρη η σπορά των χωραφιών, «Μεσοσπορίτη», γιατί μέχρι τις 21 Νοεμβρίου πρέπει να έχει τελειώσει τουλάχιστον η μισή σπορά, «Κρασομηνά» στα μέρη που τότε ανοίγανε τα κρασιά , «Σκιγιάτη», γιατί μεγαλώνει η νύχτα και η γη «σκιάζεται», «Χαμένο» επειδή μικραίνει η μέρα και χάνεται η δουλειά και, τέλος , «Παχνιστή», γιατί λόγω της κακοκαιρίας κλείνανε τα ζώα στο παχνί .

Εξαιτίας των γιορτών, όμως, του είχε δώσει κι άλλα ονόματα του Νοέμβρη ο ευσεβής λαός μας : Τον είπε «Αϊ-Στράτηγο» και «Αϊ-Ταξιάρχη» και «Αρχαγγελιάτη» απ’ τη γιορτή των Αρχαγγέλων – Ταξιαρχών στις 8 του μήνα, «Αϊ-Φίλιππα» ή «Φιλιππιάτη» απ’ τη γιορτή του Αγίου, στις 14 και, « Αγιαντρέα» ή «Αντριά» απ’ τη γιορτή του Αγίου Ανδρέα στις 30 του Νοέμβρη.

Με τον ερχομό του Νοέμβρη ο χειμώνας αρχίζει «να δείχνει τα δόντια του» κι όλοι στα χωριά μας κοίταγαν και κοιτάζουν να συμμαζέψουν όλες τις δουλειές τους και να είναι έτοιμοι να συμμαζευτούνε κι αυτοί στα σπίτια τους , όταν θ’ άρχιζε ο κακός καιρός με τις δυνατές βροχές, τους λυσσασμένους αέρηδες, τα κρύα και τα πρώτα χιόνια. Πιο πολύ απ’ όλα τους η έγνοια των γεωργών είναι να πέσουν καλές βροχές και να γίνουν τα σπαρμένα, γι’ αυτό, αν είχε αναβροχιά, καρτεράγανε βροχές στο τέλος, τουλάχιστον, του Νοέμβρη και στηρίζανε την ελπίδα τους στην Αγία Αικατερίνη που γιορτάζει στις 25: « Η Αγια-Κατερίνα το δανείζεται το νερό» λέγανε, εννοώντας πως, αν έλειπε η βροχή το Νοέμβρη, η Αγία Αικατερίνη τους νοιαζότανε και δανειζότανε τη βροχή από κάποιον άλλον Άγιο.

Σημαδιακή μέρα για τα σπαρμένα ήτανε η γιορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, στις 21 του μήνα . Πιστεύανε, πως ό,τι είχανε σπείρει μέχρι τις 21 του Νοέμβρη φύτρωνε αμέσως, ενώ ό,τι σπείρανε μετά από τις 21 , θα φύτρωνε ύστερα από 40 μέρες.
Πριν ακόμα αλλάξει το κλίμα στη χώρα μας όλοι οι παλαιοί ξέρανε πως από τη μέση του Νοέμβρη αρχίζουνε να πέφτουνε τα πρώτα χιόνια στις κορφές. Γι’ αυτό βάζανε σε μια παροιμία το χιόνι να λέει:

«Αν τ’ Αγιο-Φιλίππου λείπω, τ’ Άγια των Αγιών δε λείπω»

Δηλαδή, αν δεν έχει χιονίσει του Αγίου Φιλίππου, στις 14 Νοέμβρη, τότε, οπωσδήποτε, θα πέσει χιόνι μέχρι «Τ’ Άγια των Αγιών», στα Εισόδια της Θεοτόκου, στις 21 .

Τέλος, ο λαός μας που είχε αποθησαυρίσει την πείρα και τη σοφία γενεών και γενεών, έβαζε και κάποια όρια για τον ερχομό του χιονιά, λέγοντας :

«Ο Αϊ – Μηνάς εμήνυσε του πάππου του χειμώνα: Έρχομαι ή δεν έρχομαι και τα’ Αϊ-Φιλίππου αυτού είμαι»
Ο Νοέμβρης ήτανε και ο πιο κατάλληλος μήνας για να δώσουνε νέα ζωή στα αμπελάκια τους που τους δίνανε κάθε χρόνο το ευλογημένο κρασάκι, το οποίο σύμφωνα με τη Βίβλο : «Ευφραίνει καρδίαν ανθρώπου», του δίνει δύναμη και τον κάνει να ξεχνά το μόχθο του. Άλλωστε, έπρεπε να πειθαρχήσουνε και στην παλιά παροιμία που έλεγε :
« Το Νοέβρη και Δεκέβρη φύτευε καταβολάδες »
Αφού με φροντίδα και γνώση τελειώνανε τη μια δουλειά μετά την άλλη, στο τέλος , όταν πιάνανε πια τα κρύα, μαζεύανε τα ζώα στα παχνιά και τα ζευγάρια στους στάβλους και κατεβαίνανε απ’ τα βουνά κι οι τελευταίοι τσοπάνηδες, για να βγουν αληθινές και οι άλλες παροιμίες:

«Ο Νοέβρης έκλεισε τα ζευγάρια μες στο σταύλο κι ούτε βοσκός εις τα βουνά
ούτε ζευγάς στον κάμπο»

«Ο Αϊ – Μηνάς εμήνυσε Πούλια μην ξημερώσει κι ούτε τσοπάνος στα βουνά
κι ούτε ζευγάς στον κάμπο»

Σε μερικά μέρη που είχανε ελιές, τούτο το μήνα, αρχίζανε το μάζεμα της ελιάς . Τα παλιά λιοτρίβια, με τα ζώα να γυρίζουνε διαρκώς τα λιθάρια, δουλεύανε όλη μέρα κι όλη νύχτα, για να προλάβουνε να βγάλουνε το ευλογημένο το λαδάκι , που πάνω του ακούμπησε η ζωή του Έλληνα από τα αρχαία χρόνια:

«Πρώτα θεμέλια του σπιτιού, ψωμί, κρασί και λάδι»

«Όποιος έχει σιτάρι, κρασί και λάδι στο πιθάρι έχει του κόσμου τα καλά και του Θεού τη χάρη».
Στα χρόνια εκείνα που το μάζεμα της ελιάς γινότανε με τα χέρια, ο ένας βόηθαγε τον άλλο για να μαζέψει τις ελιές του κι αυτό έφερνε τους ανθρώπους του χωριού πιο κοντά και τους έκανε να χαίρονται ο ένας τη συντροφιά του άλλου μαζί και τη ζεστασιά της καρδιάς .

Η ίδια ζεστασιά βασίλευε και τα βράδια σ’ όλα τα σπίτια με τα λεγόμενα «νυχτέρια». Κάθε βράδυ μαζεύονταν (περισσότερο οι γυναίκες) «πότε στης μιανής και πότε στης αλληνής» και όλες μαζί παρέα, κάναμε δουλειές που μποράγανε να γίνουνε στο σπίτι : Ξεφλουδίζανε όσπρια, ξαίνανε μαλλί, κλώθανε στη ρόκα, πλέκανε , κεντάγανε τα κορίτσια την προίκα τους κ.α. Εκεί στα νυχτέρια, εκτός από τις δουλειές, βρίσκανε την ευκαιρία να κουβεντιάσουνε τα νέα που είχανε μάθει στόμα με στόμα , να θυμηθούνε τις παλιές ιστορίες, τα παραμύθια, τα τραγούδια, τα αινίγματα, τα αστεία, τις παροιμίες, τους γλωσσοδέτες … όλη αυτήν την πολύτιμη και ακριβή προίκα της παράδοσης , που νιώθανε ότι πρέπει να την κρατήσουνε ζωντανή και να την παραδώσουνε στις επόμενες γενιές .
Βέβαια, με τον ερχομό του Νοέμβρη και με το λιγόστεμα στις δουλειές δε σήμαινε ότι ζούσανε οι παλαιοί μέσα στην ξεγνοιασιά. Μέσα τους, κάθε στιγμή, ανησυχούσανε για όσα θα έρθουν και για όσα μπορεί να μην έρθουν. Πιο πολύ ανησυχούσανε για τον καιρό, αφού απ’ αυτόν κρεμότανε η σοδιά της χρονιάς που ερχότανε. Γυρεύανε, λοιπόν, τρόπους, να μαντέψουνε τον καιρό από εκείνα τα σημάδια που τους είχανε παραδώσει οι παππούδες και οι γιαγιάδες τους, που κι εκείνοι τα είχανε παραλάβει από τους δικούς τους παππούδες και τις γιαγιάδες . Λέγανε , ας πούμε:
«Αυτή τη μέρα βασιλεύει η Πούλια κι όπως θα κάνει τη μέρα αυτή θα κάνει και τις σαράντα κατοπινές μέρες»

Όταν λέγανε «βασιλεύει η Πούλια» εννοούσανε πως αυτή τη μέρα του Νοέμβρη, η Πούλια (ο αστερισμός των Πλειάδων με τα 6 λαμπερά άστρα) δύει λίγο πριν από την Ανατολή του ήλιου και την είχανε για μέρα «σημαδιακή». Παρατηρούσανε, επίσης, τα διάφορα μετεωρολογικά φαινόμενα :
«Είδες Δόξα (ουράνιο τόξο) το βράδυ ; Καλοσύνη την αυγή»
Κοιτάγανε και τα πουλιά :
«Όταν οι κοράκοι είναι ένας- ένας και φωνάζουνε, βάνει αέρα, όταν είναι πολλοί μαζί και τσιμπιούνται, τότε βρέχει» ή
«Οι κοκόροι κράζουν, οι καιροί αλλάζουν» .
Κοιτάγανε και τον ουρανό :
«Του ήλιου κύκλος άνεμος , του φεγγαριού χειμώνας»
ή
«Άμα τρεμοσβήνουνε τα άστρα θα ’χουμε άνεμο, άμα είναι θολά
θα ’χουμε βροχή».
Κοιτάγανε και το αναμμένο τζάκι με τα κούτσουρα :
«Γύρισε ο καπνός μέσα στο σπίτι , θ’ αλλάξει ο καιρός» ή
«Σβήσανε τα κάρβουνα , θα χιονίσει» .
Το Νοέμβρη τον αγαπάγανε ξεχωριστά οι παλιοί, που ήτανε θρησκευάμενοι άνθρωποι και ξέρανε όλες τις νηστείες της χρονιάς και κρατάγανε πιστά όσα τους είχανε παραδώσει οι πρόγονοι. Τον αγαπάγανε γιατί στη γιορτή του Άγιου Φιλίππου στις 14, αποκρεύανε και αρχίζανε τη νηστεία για τα Χριστούγεννα, το «Σαραντάημερο» όπως το λέγανε . Το βράδυ τ’ Αγιο-Φιλίππου εξοικονομάγανε λίγο κρέας και το ψήνανε στο τζάκι για να «αποκρέψουνε» , να φάνε –δηλαδή- για τελευταία φορά κρέας πριν από τα Χριστούγεννα . Σαν αγαθοί και αθώοι άνθρωποι που ήτανε, είχανε φτιάξει και μια ιστορία για τη μέρα αυτή :
«Ο Φίλιππας ήτανε φτωχός ζευγολάτης σαν και μας και τη μέρα αυτή έκανε χωράφι μέχρι που νύχτωσε . Το βράδυ που γύρισε στο σπιτικό του δεν είχε με τι να αποκρέψει η οικογένειά του. Τα παιδιά του κλαίγανε και του λέγανε :
-Πατέρα, με τι θα αποκρέψουμε; Όλοι αποκρεύουνε απόψε. Εμείς δε θα αποκρέψουμε ;
Δεν άντεξε, τότε , ο φτωχός ο Φίλιππας το παράπονο και το κλάμα των παιδιών του : Κατέβηκε στο κατώι , έσφαξε το ένα από τα δυο βόιδα που έκανε χωράφι κι απόκρεψε με την οικογένειά του . Κι όχι μόνο αυτό : Λιάνισε το κρέας απ’ το βόιδι και γύρισε όλο το χωριό και το μοίρασε σε φτωχές οικογένειες, για ν’ αποκρέψουνε κι εκείνες. Την άλλη μέρα ο Άγιος Φίλιππας, κατέβηκε στο κατώι στενοχωρημένος και ανήσυχος, πώς θα κάνει χωράφι με ένα μόνο βόιδι. Τι να δει όμως !!! Θεού πρόνοια βρίσκει πάλι τα δυο του βόδια δεμένα. Και, μάλιστα, το ένα ήτανε καλύτερο από κείνο πού ‘σφαξε. Του το ‘δωκε ο Θεός ακόμα τρανότερο!»
Αυτά και άλλα λέγανε οι παλαιοί για τη γιορτή τ’ Αγιο-Φιλίππου . Και μιας και με το Νοέμβρη καρτεράμε την όμορφη γιορτή του Λαού μας και της Χριστιανοσύνης, τα Χριστούγεννα , «γέμισαν» οι Πατέρες, το Νοέμβρη με πολλές και σημαντικές γιορτές, για να προετοιμαστεί ψυχικά και πνευματικά ο Ορθόδοξος Ελληνικός Λαός, για τη μεγάλη γιορτή της Γέννησης του Χριστού μας :
-Κοσμά και Δαμιανού των Αναργύρων , 1 Νοεμβρίου
-Των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ , 8 Νοεμβρίου
-Νεκταρίου Αιγίνης , 9 Νοεμβρίου
-Του Αγίου Μηνά , 11 Νοεμβρίου
-Φιλίππου του Αποστόλου , 14 Νοεμβρίου
-Τα Εισόδια της Θεοτόκου , 21 Νοεμβρίου
-Αικατερίνης Μεγαλομάρτυρος , 25 Νοεμβρίου
-Του Αγίου Στυλιανού , Νίκωνος του «Μετανοείται» , 26 Νοεμβρίου
-Ανδρέου του Αποστόλου , 30 Νοεμβρίου .
Καλό μήνα , λοιπόν ! Και μην ξεχνάτε :
«Ο Νοέμβρης κι αν βροντά , το κρασάκι να ’ναι καλά!