Είναι γεγονός πως οι σύγχρονες ασθένειες πάνε μαζί με τις σύγχρονες αναπτυσσόμενες και ανεπτυγμένες κοινωνίες. Μια μεγάλη κατηγορία τέτοιων ασθενειών είναι οι διαταραχές της διάθεσης. Η μάστιγα της τελευταίας εικοσαετίας, που αφορά στις χώρες του δυτικού κόσμου, όπως οι κρίσεις άγχους, η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, η διπολική διαταραχή και η κατάθλιψη, είναι από τις πρώτες στην κατάταξη. Απαισιόδοξα τα νέα από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για τις ψυχικές νόσους και πιο συγκεκριμένα για την κατάθλιψη, αφού παρουσιάζει αυξητική τάση σε παγκόσμιο επίπεδο. Πάνω από το 4% του παγκόσμιου πληθυσμού πάσχει από την «σιωπηλή νόσο», με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης στις γυναίκες και στους νέους. Η πίεση και η κλιμακούμενη ανασφάλεια σήμερα είναι πολύ έντονη ανάμεσα στους νέους, αλλά και στους μεσήλικες, κυρίως σε εύρωστα μέρη του πλανήτη. Η επιβάρυνση από τη νόσο σε παγκόσμια κλίμακα είναι τεράστια, αναμένεται δε να καταλάβει την πρώτη θέση της κατάταξης του Π.Ο.Υ. το 2030. Εκτός από τους βιολογικούς παράγοντες και την προσωπικότητα, στρεσογόνοι παράγοντες και κοινωνικοί λόγοι επηρεάζουν την εκδήλωση ή επιδείνωση μιας αγχώδους διαταραχής.
Προφανώς, ένας τέτοιος παράγοντας είναι και το ξέσπασμα μιας πανδημίας. Γνωρίζουμε και ακούμε καθημερινά, ότι σε αυτή τη δύσκολη χρονική στιγμή έχουν πολλαπλασιαστεί όλα εκείνα τα αρνητικά συμπτώματα και συναισθήματα της ανασφάλειας, της απογοήτευσης, του φόβου, του θυμού, του άγχους. Μήπως όμως υπάρχει και κάτι αισιόδοξο εδώ; Μήπως είμαστε υπερβολικοί, μήπως έχουμε χάσει την ουσία; Πριν λοιπόν περάσουμε στις συμβουλές και αξιοποιήσουμε τις προτάσεις για τη διαχείριση του άγχους, που σίγουρα υπάρχουν πολλές, αναξιοποίητες ίσως και ανεφάρμοστες, στο διαδίκτυο, πρέπει πρώτα να ξαναβρούμε την ουσία και να σκεφτούμε θετικά!
Ένα σημαντικό εργαλείο που έχει η επιστήμη της Ψυχολογίας, είναι η νευροβιολογική προσέγγιση, δηλαδή η χρησιμότητα και η ερμηνεία της επίδρασης των ορμονών και των νευροδιαβιβαστών πάνω στη συμπεριφορά μας. Ωστόσο, η επιστήμη της Ψυχολογίας παραμένει ένα βαθιά ανθρωπιστικό επάγγελμα και εστιάζει σημαντικά και στη φιλοσοφική θεώρηση των πραγμάτων, στην αντίληψη και τροποποίηση των γνωστικών σχημάτων, στην αντίληψη και τροποποίηση της κοσμοθεωρίας του εκάστοτε ατόμου. Έχουμε λοιπόν, το εξής τρίπτυχο: Γλώσσα-Σκέψη-Συναίσθημα. Η γλώσσα μας είναι επηρεασμένη από τη σκέψη μας, η σκέψη μας από το συναίσθημα, όμως και το συναίσθημά μας, επηρεάζει την σκέψη μας.
Οι τρεις αυτές έννοιες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Η Γλώσσα, η Σκέψη και το Συναίσθημα, δεν αφορούν μόνο στην επιστήμη της ψυχολογίας, αλλά έχουν άμεση εφαρμογή στην εκπαίδευση, στην εργασία, στις σχέσεις, στην καθημερινότητά μας, στη ζωή μας την ίδια. Σημειωτέον πως η σκέψη και το συναίσθημα, επηρεάζουν όχι μόνο την διαδικασία της επικοινωνιακής μας πρακτικής, αλλά χαρακτηρίζουν και προσδιορίζουν -διανθίζοντας αρνητικά ή θετικά, ήπια ή επιθετικά- την ποιότητα του λόγου μας και τη νοηματική μας απόδοση. Συνάμα το συναίσθημα και η σκέψη επηρεάζει τη γλώσσα του σώματος ή πιο σωστά όλο μας το σώμα, αφού επιδρά στους μύες μας, στις κόρες των ματιών μας, στην αρτηριακή μας πίεση και στην αναπνοή μας! Είδατε λοιπόν πόσα πράγματα εμπλέκονται και άπτονται της ψυχολογίας. Το σώμα μας άγεται και φέρεται από τα συναισθήματα αλλά και τις ορμόνες.
Σας ανέφερα όμως ήδη από τον τίτλο ότι όλο αυτό που ζούμε μεταδίδει κι ένα αισιόδοξο μήνυμα. Πολλοί από εμάς, οι περισσότεροι άνθρωποι γύρω μας έχουν τρομοκρατηθεί, έχουν ματαιωθεί, νιώθουν απόγνωση, απογοήτευση, φόβο, θυμό, αβεβαιότητα, ανασφάλεια, άγχος. Ναι γεγονός είναι. Ναι δυστυχώς συμβαίνουν πρωτόγνωρα πράγματα, που δεν ξέρουμε που οδηγούν, τι μέλλει γενέσθαι. «Αχ τι πάθαμε» λένε οι περισσότεροι, «θα αρρωστήσουμε, θα καταστραφούμε, οικονομική κρίση, τίποτα δε θα είναι ίδιο». Αυξήθηκαν κατακόρυφα, ο θυμός, θλίψη, ο φόβος. Ναι, αλλά υπήρχαν και μέχρι τώρα! Τίποτα δεν άλλαξε! Όλα είναι προσωρινά και είναι για όλους ακριβώς το ίδιο. Έχουμε όλοι επηρεαστεί από αυτό παγκοσμίως! Θυμός γιατί; Επειδή αλλάζει η προθεσμία και μετατίθεται, αλλάζουν οι στόχοι και οι προσδοκίες, αλλάζει ο προγραμματισμός μου και η ρουτίνα μου, ενώ περίμενα κάτι άλλο! Μήπως ήταν κάτι άπιαστο αυτό που περίμενα; Μήπως ήταν ασκήσεις επί χάρτου; Μήπως κυνηγούσαμε έναν πόθο, ένα όνειρο; Ευσεβείς πόθοι και άπιαστα όνειρα… Θλίψη γιατί; Τι έχασα; Μήπως κάτι που με πίεζε συναισθηματικά, ώστε να είμαι κάτι άλλο και με φόρτωνε άγχος που δεν τα πετύχαινα όλα; Φόβο γιατί; Τι ακριβώς φοβάμαι, την αλλαγή, το άγνωστο, την ανατροπή; Φοβάμαι την εξέλιξη ή την οπισθοδρόμηση;
Δε θα γίνουμε μοιρολάτρες, ούτε θα αναλύσουμε σε βάθος μία κατάσταση που έχει προεκτάσεις οικονομικές, γεωπολιτικές αλλά και κοινωνικές. Το άγχος και η ανασφάλεια είναι αναδυόμενα και σύνθετα συναισθήματα, κάποιοι τα χαρακτηρίζουν και πεποιθήσεις μη αναγνωρίζοντάς τα. Όμως σίγουρα δεν υπήρχαν στο πρώιμο στάδιο εξέλιξης του Homo Sapiens. Εντούτοις, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε, ότι τα συναισθήματα και οι ορμόνες μας κυβερνάνε, παρόλο που εμείς αρκετές φορές προσπαθούμε να τα τιθασεύσουμε. Το συναίσθημα συναντάται σε όλα τα θηλαστικά, όχι μόνο στον άνθρωπο. Είναι αποτέλεσμα περίπλοκων ορμονικών επιδράσεων και του ασυνείδητου νου. Τα συναισθήματα είναι πολύ δύσκολο να ελέγχονται, με συνειδητή προσπάθεια. Είναι σημαντικό λοιπόν, πριν αναφέρουμε πώς θα διαχειριστούμε θετικά και αισιόδοξα την τωρινή συγκυρία να δούμε τη βασική επίδραση που έχουν πάνω μας τα 4 βασικά συναισθήματα: ο θυμός, ο φόβος, η λύπη και η χαρά. Όλες οι υπόλοιπες αποχρώσεις των συναισθημάτων προέρχονται από τον συνδυασμό τους. Με τα νεότερα δεδομένα βέβαια, η επιστημονική κοινότητα μιλάει για 6 βασικά συναισθήματα: θυμός, φόβος, λύπη, χαρά, αγάπη και έκπληξη!
Χαρά: Νιώθουμε χαρά στο σώμα μας, εξαιτίας της απελευθέρωσης ντοπαμίνης και σεροτονίνης. Δύο είδη νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο που σχετίζονται κατά πολύ με την ευτυχία (για την ακρίβεια, όσοι αντιμετωπίζουν κλινική κατάθλιψη, συχνά έχουν χαμηλότερα επίπεδα σεροτονίνης). Το χαμόγελο μπορεί να ξεγελάσει τον εγκέφαλό σας, βελτιώνοντας τη διάθεσή σας, μειώνοντας τον καρδιακό ρυθμό και μειώνοντας το άγχος σας. Το χαμόγελο δεν χρειάζεται να βασίζεται σε αληθινό συναίσθημα, επειδή κάποιες φορές χρειάζεται να το εξαναγκάσουμε, να το πιέσουμε.
Θυμός: Η αναγνώριση των πρώτων συμπτωμάτων θυμού, τα οποία είναι συνήθως σωματικά λόγω της αυξημένης έκκρισης αδρεναλίνης. Αύξηση των παλμών, του ρυθμού της αναπνοής, της αρτηριακής πίεσης, διαστολή της κόρης των ματιών, αύξηση της θερμοκρασίας του σώματος, είναι μερικά από τα συμπτώματα αυτά.
Λύπη-Θλίψη: Τα χαμηλά επίπεδα των χημικών ουσιών σεροτονίνη και νορεπινεφρίνη, δείχνουν ότι μας κάνουν να νιώθουμε λύπη-στεναχώρια. Επίσης όχι μόνο λόγω αυτών των δύο ορμονών αλλά από ένα συνδυασμό ακόμα περισσότερων επηρεάζεται το ανοσοποιητικό μας σύστημα, το σωματικό μας βάρος, η σεξουαλική μας διάθεση και ο ύπνος μας.
Φόβος: Ο φόβος είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης. Όταν κάποιος αντιμετωπίζει ένα κίνδυνο, τα μάτια και τα αυτιά (ή και τα δύο) στέλνουν τις πληροφορίες στην αμυγδαλή, μια περιοχή του εγκεφάλου που συμβάλλει στη συναισθηματική επεξεργασία. καρδιακός ρυθμός και η πίεση του αίματος ανεβαίνουν. Πηγαίνει περισσότερο αίμα στους μυς, για τρέξιμο ή πάλη.
Πάμε τώρα να το δούμε από την άλλη οπτική, αυτή της επαναπροσέγγισης και του επαναπροσδιορισμού των γνωστικών μας σχημάτων. Να το πω ακόμα πιο απλά: βλέπουμε τα θετικά που συμβαίνουν αυτές τις μέρες; Υπάρχουν και όμορφα πράγματα μέσα στη μεγάλη αυτή ανατροπή που βιώνουμε. Μειώθηκαν οι άσκοπες μετακινήσεις, μειώθηκαν τα άσκοπα έξοδα, σταμάτησε ο χρόνος για λίγο, αυτό είναι επίτευγμα! Μειώθηκαν τα τροχαία! Μειώθηκε η μόλυνση και η ατμοσφαιρική ρύπανση. «Καθάρισε ο νους» μας για λίγο!
Πόσο όμορφο και σημαντικό να έχουμε περισσότερο χρόνο για τα παιδιά μας, τους γονείς μας, τους δικούς μας ανθρώπους. Πόσο όμορφο και σημαντικό να προγραμματίζουμε με την οικογένειά μας την ημέρα μας. Δεν μας είχε λείψει αυτός ο χρόνος και λέγαμε να δούμε μαζί μια ταινία, να φάμε όλοι μαζί, να παίξουμε ένα επιτραπέζιο, να διαβάσουμε ένα βιβλίο; Ο χρόνος δεν έφτανε ποτέ λένε οι περισσότεροι. Ο χρόνος, προσθέτω, είναι θέμα προγραμματισμού, αλλά τώρα είναι και ποιοτικός και απαλλαγμένος, από το ανούσιο στρες των πιέσεων της καθημερινότητας. Η ζωή είναι μικρή, αλλά έχουμε χάσει τις σημαντικές στιγμές και τις χαρές της στιγμής! Πώς λοιπόν θα νιώσω χαρά, ικανοποίηση; Πώς θα γαληνέψω και θα χαλαρώσω, είναι το θέμα. Συνεχίζω λοιπόν να μαθαίνω, να δημιουργώ και να καταφέρνω, βελτιώνοντας την αυτοπεποίθησή μου, αλλά έχοντας μαζί και τα παιδιά μου, μεταλαμπαδεύοντας τις γνώσεις μου και εισπράττοντας υπερηφάνεια και ικανοποίηση. Προγραμματίστε και ονειρευτείτε μαζί με τους δικούς σας ανθρώπους, διώχνοντας τα αρνητικά συναισθήματα. Με τον προγραμματισμό και τη δημιουργικότητα, με την εκτόνωση της περίσσειας ενέργειας, συγκεντρώνομαι σε ένα νέο πλάνο, είτε σύντομο και απλό, είτε απαιτητικό και χρονοβόρο. Κατανικώντας έτσι, όλα τα αρνητικά συναισθήματα της πλήξης, της ανημποριάς και του κενού, που εμπεριέχονται μέσα στη συμπτωματολογία της κατάθλιψης.
Το ξαναλέω, όλα αυτά τα τραγικά που ζούμε, είναι προσωρινά. Όλα αυτά τα δύσκολα, μας επηρεάζουν όλους. Το άγχος και η αδυναμία ελέγχου στην έκβαση του αποτελέσματος, σε κάτι άγνωστο, προκαλεί αρνητισμό απαισιοδοξία και ματαίωση. Λάθος συναγερμός χτυπάει στον εγκέφαλό μας. Δεν υπάρχει λόγος για πανικό. Υπάρχει στις μέρες μας πληροφόρηση και ενημέρωση για το κάθε τι. Όταν κάτι το γνωρίζω δεν το φοβάμαι. Ενημερωθείτε καλύτερα λοιπόν, διαμορφώστε κρίση και άποψη. Γνωρίστε και ενημερωθείτε για ό,τι σας αφορά και ό,τι μας αφορά και έχει να κάνει με την κοινωνία και το συλλογικό. Ας μην είμαστε τόσο ατομικιστές και τόσο ιδιοτελείς. Ας γνωρίσουμε περισσότερο τον εαυτό μας, γιατί και αυτό, είναι πολύ σημαντικό. Αλλά δεν το κάνουμε! Τόσα χρόνια έχουμε χάσει την ουσία, και δεν βλέπουμε καθαρά ούτε τον εαυτό μας. Το αληθινό πρόσωπό μας στον καθρέφτη. Είναι ίσως η στιγμή, τώρα, περισσότερο από ποτέ να καθαρίσουμε τον καθρέφτη μας με λίγο περισσότερο dettol και χλωρίνη. Αυτά ασχέτως αν μας προφυλάξουν από τον κορωνοϊό, θα καθαρίσουν την ψυχή μας. Μήπως δεν μας αναγνωρίζουμε ούτε εμείς πλέον; Ως πότε θα βάφουμε με μακιγιάζ ένα άλλο προσωπείο; Πόσο φτιασίδωμα, πούδρα, μάσκαρα, κραγιόν, για να υποκριθούμε τι; Ως πότε θα είμαστε μασκαράδες σε ένα ξέφρενο καρναβάλι; Μήπως πρέπει να δείξουμε το πραγματικό μας πρόσωπο κι όχι τη μάσκα; Αυτό λοιπόν, το σημαντικό, το ένα και μοναδικό, το αληθινό μας πρόσωπο, πριν το επικοινωνήσουμε, πρέπει να δούμε καθαρά.
Ας συγκεντρώσουμε τώρα όλη αυτή την κοινωνιολογική έκφραση, αλλά και κριτική και ας αναλογιστούμε με το τρίπτυχο της ψυχολογίας, πόσο όλο αυτό τελικά μας επηρεάζει, στη γλώσσα μας, στη σκέψη μας και στο συναίσθημά μας; Καλώς ή κακώς δεν είμαστε στο αναπτυξιακό στάδιο του νηπίου, όπου κυριαρχεί ο εγωκεντρισμός και η ανωριμότητα. Ας ξεφύγουμε από τη νοσηρότητα της «Νηπιοφρένειας» που μας χαρακτηρίζει, όπως πολύ αναλυτικά περιγράφει ο Στέλιος Ράμφος στο βιβλίο του «Ο άλλος του καθρέφτη».
Πραγματικά, πιστεύω ότι δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας, έχοντας όλα τα εφόδια με τη γνώση του παρελθόντος, αλλά ταυτόχρονα και με την πρόοδο της επιστήμης, είμαστε σε θέση να ξορκίσουμε κακές σκέψεις και θεωρίες συνωμοσίας. Αυτή η μαγική συνύπαρξη των δύο κόσμων, της φιλοσοφίας της ανάλυσης και της ρομαντικής προσέγγισης με τη σύγχρονη υποστήριξη της νευροψυχολογίας, μόνο θετικό αντίκτυπο μπορούν να έχουν. Απέναντι στην καταστροφολογία, τις αρνητικές φωνές, την πίεση της μετανεωτερικότητας και της υπερσύγχρονης εποχής. Πάρτε μια βαθειά ανάσα! Ίσως αυτό το μικρό σταμάτημα και η μερική οπισθοχώρηση, να είναι η καλύτερη συνταγή, για την ψυχολογική μας εξέλιξη και ωρίμανση.
Σε μια εποχή γεμάτη ατομικισμό, υποκουλτούρα, αλλά και υπερκαταναλωτισμό, η παλινδρόμηση στο νηπιακό εγωκεντρισμό, η έλλειψη ενσυναίσθησης κι ενδιαφέροντος για το συνάνθρωπο, βλάπτουν σοβαρά τον ψυχικό μας κόσμο. Ας προσεγγίσουμε λοιπόν με λογική και περισσότερο συναίσθημα. Συναίσθημα στο παγωμένο συναίσθημα. Λιγότερο φόβο και λιγότερο θυμό. Ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια έγραφε για το θυμό: «Ο καθένας μπορεί να θυμώσει – αυτό είναι εύκολο. Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στο σωστό βαθμό, τη σωστή στιγμή, για τη σωστή αιτία και με το σωστό τρόπο – αυτό είναι δύσκολο» και φαντάζει πιο επίκαιρος παρά ποτέ. Με περισσότερη ευαισθησία και ρομαντισμό, με περισσότερη θετική προαίρεση και στοχασμό, ίσως τελικά γίνει μεταδοτική και πανδημική αυτή η νότα της αισιοδοξίας!
Αργοστόλι, 6 Απριλίου 2020
Κέντρο Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης (Κ.Ε.Σ.Υ.) Κεφαλληνίας
Συντάκτης κειμένου: Γκιουλέκας Λάμπρος Ψυχολόγος
