Η ζωή αύριο θα είναι το αποτέλεσμα της στάσης και των επιλογών που κάνουμε σήμερα.
Ακριβώς επειδή η παραπάνω διαπίστωση αποτελεί το καταστάλαγμα της εμπειρίας μας στο θεσμό, θα προσπαθήσουμε στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του άρθρου αυτού να σας παρουσιάσουμε με ποιες μεθόδους και βήματα ο θεσμός της Συμβουλευτικής στον Επαγγελματικό Προσανατολισμό βοηθά τους μαθητές να σχεδιάσουν το μέλλον τους.
Γνωρίζω, αγαπώ , διαχειρίζομαι και αξιοποιώ τον εαυτό μου
Θεμέλιος λίθος στην όλη διαδικασία και πρώτο βήμα είναι η αυτοδιερεύνηση και αυτοαξιολόγηση του μαθητή που θα τον οδηγήσει στην αυτογνωσία. Αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι να κατανοήσει ο ίδιος ο μαθητής γιατί η γνώση του εαυτού αποτελεί το κλειδί για τις επιλογές σπουδών και επαγγέλματος.
Ο μαθητής παρακινείται να αναρωτηθεί «Τι κάνω καλά; Τι με δυσκολεύει; Τι λένε οι άλλοι για μένα; Τι απολαμβάνω να κάνω; Τι μπορώ να μάθω; Τι με ενεργοποιεί; Τι ονειρεύομαι να κάνω;» Με τις ερωτήσεις αυτές μέσα από στοχευμένες βιωματικές δράσεις/εργαστήρια θα αναγνωρίσει και θα καταγράψει τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία της προσωπικότητάς του και θα συνειδητοποιήσει ότι για να σχεδιάσει τη σταδιοδρομία του πρέπει να ξέρει ποιος είναι,τι ζητά,τι μπορεί και πού θέλει να πάει.
Η εικόνα που διαμορφώνει για τον εαυτό του επηρεάζει καθοριστικά την επεξεργασία των πληροφοριών και τα κίνητρα για δράση και είναι ικανή να κατευθύνει και να καθορίζει τη μελλοντική του συμπεριφορά. Τα άτομα που διαθέτουν θετική εικόνα του εαυτού παρουσιάζουν καλή προσαρμογή,χαμηλό βαθμό άγχους,ανεξαρτησία από την ομάδα και καλές διαπροσωπικές σχέσεις. Είναι ικανά να αποδεχθούν τον εαυτό τους ακόμη και με τις αδυναμίες του,έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και ισχυρά κίνητρα για επιτυχία. Το σημαντικό είναι ότι με τη συνειδητοποίηση αυτή γίνονται πιο λειτουργικοί μαθητές και συμμετέχουν περισσότερο ενεργά στη διαδικασία της μάθησης.
Στην αποκρυστάλλωση και συνειδητοποίηση των ενδιαφερόντων του μαθητή παίζουν ρόλο οι επιδόσεις του στο σχολείο,αλλά και οι εξωσχολικές του ασχολίες (αθλητικές, καλλιτεχνικές κ.τ.λ.),η συναναστροφή του με τους φίλους και συνομηλίκους.
Στη διαδικασία της αυτογνωσίας συμβάλλουν αποτελεσματικά τα ψυχομετρικά εργαλεία που έχουμε στη διάθεσή μας. Και συγκεκριμένα τα Τεστ Επαγγελματικού Προσανατολισμού που στηρίζονται στην τυπολογική θεωρία του John Holland,η οποία είναι πλατιά διαδεδομένη και γενικότερα αποδεκτή ανάμεσα στις διάφορες θεωρίες επαγγελματικής επιλογής. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή τα περισσότερα άτομα θα μπορούσαν να ταξινομηθούν σε έξι τύπους προσωπικότητας: Ρεαλιστικό-πρακτικό τύπο, ερευνητικό- διανοητικό τύπο,κοινωνικό τύπο,καλλιτεχνικό τύπο,επιχειρηματικό τύπο και συμβατικό τύπο. Κάθε τύπος προσωπικότητας παρουσιάζει συγκεκριμένα γνωρίσματα και μορφές συμπεριφοράς. Σε κάθε τύπο προσωπικότητας αντιστοιχεί μία ομάδα ενδεικτικών επαγγελματικών κατηγοριών. Τα άτομα αναζητούν επαγγέλματα που θα είναι συμβατά με τον τύπο της προσωπικότητάς τους.
Οι μαθητές με την ατομική συμβουλευτική μέσω δομημένης συνέντευξης και συζήτησης, με τη χορήγηση του Τεστ Επαγγελματικών Ενδιαφερόντων κατά Holland και την ανάλυση των αποτελεσμάτων του, γνωρίζουν καλύτερα τον εαυτό τους και συνειδητοποιούν πώς ταιριάζουν τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους με τα διάφορα επαγγέλματα,συντάσσουν ένα κατάλογο με τα επαγγέλματα που τους ενδιαφέρουν και που θα ήθελαν να διερευνήσουν.
Ενημερώνομαι για τις επιλογές μετά το Γυμνάσιο και το Λύκειο – Μαθαίνω για τα επαγγέλματα
Η αναζήτηση εκπαιδευτικών και επαγγελματικών πληροφοριών αποτελεί το επόμενο βήμα. Είναι πολύ σημαντικό ο μαθητής να βοηθηθεί από το Σύμβουλο να αποκτήσει δεξιότητες πληροφόρησης,συλλογής, επεξεργασίας και κριτικής θεώρησης των δεδομένων και όχι να λάβει έτοιμες πληροφορίες για τις σχολές και τα επαγγέλματα.
Ο μαθητής θα ενημερωθεί για τις διάφορες εκπαιδευτικές επιλογές μετά από το Γυμνάσιο (κατά κύριο λόγο Γενικό & Επαγγελματικό Λύκειο και Επαγγελματικές Σχολές) και σε όλες τις τάξεις του Λυκείου (Ομάδες Προσανατολισμού και Επιστημονικά Πεδία στο Γενικό Λύκειο και Τομείς/Ειδικότητες στο Επαγγελματικό καθώς και τα μαθήματα που απαιτούνται σε κάθε περίπτωση),προκειμένου να επιλέξει εκείνη που θα υπηρετήσει καλύτερα τον τελικό του στόχο.
Για κάθε επάγγελμα που έχει επιλέξει θα πρέπει να αναζητήσει πληροφορίες μέσα από τις επαγγελματικές μονογραφίες που αναφέρονται στην ακριβή περιγραφή του περιεχομένου του επαγγέλματος και των συνθηκών εργασίας,στις σπουδές που απαιτούνται,στα ιδιαίτερα προσωπικά χαρακτηριστικά και ικανότητες που χρειάζονται,στα επαγγελματικά δικαιώματα κτλ.
Εκτός από τις επαγγελματικές μονογραφίες υπάρχουν και βίντεο επαγγελμάτων, στα οποία επαγγελματίες παρουσιάζουν το επάγγελμά τους.
Χρησιμοποιούμε παράλληλα και πιο βιωματικούς τρόπους και πηγές συγκέντρωσης πληροφοριών, όπως τη συνέντευξη πληροφόρησης,δηλαδή τη συζήτηση βάσει δομημένου ερωτηματολογίου με ανθρώπους που εργάζονται σε θέσεις εργασίας που ενδιαφέρουν το μαθητή. Πάρα πολύ βοηθούν οι προσωπικές εμπειρίες για συγκεκριμένο εργασιακό ή εκπαιδευτικό χώρο (ενημερωτική επίσκεψη σε μία επιχείρηση ή σε ένα ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα).
Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η αναζήτηση πληροφοριών στο διαδίκτυο μέσω της επίσκεψης ιστοσελίδων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων,επαγγελματικών ενώσεων,εκπαιδευτικών πυλών και ιστολογίων επαγγελματικού προσανατολισμού.
Τέλος,υπάρχουν blogs και forum φοιτητών ή αποφοίτων διαφόρων σχολών που παρέχουν πληροφορίες για τη ζωή στις σχολές αυτές που δεν θα βρούμε στις επίσημες ιστοσελίδες των ιδρυμάτων.
Βάλτε στόχους και κατακτήστε τους. Με δράση … ΟΧΙ ευχές!
Στο επόμενο βήμα ο μαθητής,αφού έχει κατανοήσει – στο βαθμό του δυνατού – τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του και έχει συγκεντρώσει κρίσιμες πληροφορίες για τα επαγγέλματα που τον ενδιαφέρουν,θα καταστρώσει το προσωπικό σχέδιο δράσης.
Και φτάνει στην πιο συναρπαστική και πιο δύσκολη φάση του ταξιδιού που θα αναρωτηθεί «Πού θέλω να πάω;». Μεγάλη βοήθεια θα του προσφέρει ο προβληματισμός πάνω στα εξής ερωτήματα «Τι μου αρέσει να κάνω;” «Ποιο είναι το κίνητρό μου;» «Ποια εκπαίδευση μου ταιριάζει καλύτερα;» «Τι επιπτώσεις θα έχει στη ζωή μου η μία ή η άλλη επιλογή;» «Ποιος είναι ο τελικός μου στόχος;»
Η ερώτηση «Πώς μπορώ να φθάσω εκεί;» μπορεί να απαντηθεί ευκολότερα,αν χωρίσει ο μαθητής την απόσταση που απαιτείται να διανύσει σε «μικρότερα βήματα». Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος να σχεδιάσει αποτελεσματικά χωρίς να χάνει τον τελικό στόχο,γιατί τον παρακινεί να συνεχίσει κάθε φορά που επιτυγχάνει μικρές νίκες. Επομένως,είναι χρήσιμο να θέσει βραχυπρόθεσμους, μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους. Με την επίτευξη των βραχυπρόθεσμων στόχων λαμβάνει ανατροφοδότηση, ένα είδος επιβράβευσης και δύναμη για να συνεχίσει.
Βασική παράμετρος για την επιτυχία είναι να επιλέγουμε «έξυπνο» στόχο. Ένας τέτοιος στόχος θα πρέπει να είναι : i. Συγκεκριμένος (εντελώς ξεκάθαρος, καθορισμένος με απόλυτη σαφήνεια) ii. Μετρήσιμος (μπορούμε να καταγράψουμε την πρόοδο μέχρι την επίτευξή του) iii. Εφικτός/Ρεαλιστικός (δεν πρέπει να βρίσκεται στη σφαίρα της φαντασίας αλλά ούτε να είναι τόσο εύκολα επιτεύξιμος,με αποτέλεσμα να μην υπάρχει κίνητρο για δράση) iv. Σχετικός/ Ελκυστικός (να εκφράζεται από το ίδιο το άτομο,να είναι δικός του,να του ταιριάζει) και v. Χρονικά οριοθετημένος (ο καθορισμός χρονικών ορίων δίνει τη δυνατότητα να λειτουργήσει ο στόχος ως κίνητρο και το άτομο να μπορεί να αξιολογεί σε τι βαθμό έχει προχωρήσει η διαδικασία της επίτευξής του)
Η διατύπωση του στόχου δεν είναι αρκετή,γιατί εκφράζει μόνο την πρόθεση. Θα πρέπει να μετατραπεί η πρόθεση σε δέσμευση και συστηματικό σχεδιασμό,για να φθάσουμε στην πραγματοποίηση του στόχου. Η στοχοθεσία απαιτείται να γίνεται έγκαιρα και ιδανικά μετά την Γ΄ Γυμνασίου ή το αργότερο στην Α΄ Λυκείου. Με τον τρόπο αυτό θα αποκτήσει νόημα το διάβασμα και είναι γνωστό ότι ο μαθητής μελετά με όρεξη,μόνο όταν γνωρίζει για ποιο λόγο το κάνει,αν δηλαδή κάθε στιγμή σκέφτεται ότι το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας είναι να περάσει π.χ. στη σχολή που ονειρεύεται.
Η σωστή προετοιμασία απαιτεί συστηματική,καθημερινή μελέτη και σταθερό πρόγραμμα που θα τηρείται με θρησκευτική ευλάβεια. Για είναι ποιοτική η μελέτη,θα πρέπει να γίνεται σε ένα τακτοποιημένο,ήσυχο χώρο και χωρίς ανοιχτές συσκευές (κινητό, τάμπλετ, κ.τ.λ.),όταν αυτό δεν επιβάλλεται από τις συγκυρίες, όπως π.χ. η ανάγκη της τηλεκπαίδευσης. Είναι δεδομένο ότι οι συσκευές αυτές αποσπούν την προσοχή και μειώνουν την εστίαση στο διάβασμα. Έχει αποδειχθεί ότι με συστηματικό διάβασμα και πρόγραμμα ο μαθητής αποδίδει δέκα φορές περισσότερο. Αυτό, άλλωστε,υποστηρίζουν οι ειδικοί και όλοι οι υποψήφιοι παλαιότερων ετών που μοιράζονται την εμπειρία τους από τις πανελλήνιες.
Πολύ χρήσιμο είναι να αναπτύξει ο μαθητής τη δεξιότητα διαχείρισης χρόνου,να διαχωρίζει το επείγον από το σημαντικό. Το μεγαλύτερο κεφάλαιο που έχουμε είναι ο χρόνος. Επομένως,πρέπει να το αξιοποιούμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Μέσα στο 24ωρο υπάρχει χρόνος για μελέτη, χαλάρωση και ξεκούραση. Επίσης,είναι πολύ σημαντικό το πώς διαθέτει ο νέος τον ελεύθερο χρόνο του. Μέσα από τις δραστηριότητες που επιλέγει στο χρόνο αυτό,αναπτύσσονται ή ενισχύονται οι κοινωνικές δεξιότητες, όπως η ενεργή ακρόαση,η ομαδικότητα,η συνεργατικότητα,που είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας και την επικοινωνία με τους άλλους.
Η στοχοπροσήλωση,ο προγραμματισμός και η συστηματική ποιοτική μελέτη μειώνουν το άγχος των υποψηφίων και αυξάνουν τις πιθανότητες επιτυχίας.
Προσανατολίζομαι στο μέλλον. Αναλαμβάνω την ευθύνη των αποφάσεών μου.
Με την επιλογή και διατύπωση του τελικού στόχου στην ουσία αναφερόμαστε στο κεφαλαιώδες ζήτημα της διαδικασίας λήψης μίας εκπαιδευτικής και επαγγελματικής απόφασης. Σκοπός της Συμβουλευτικής στον Επαγγελματικό Προσανατολισμό είναι να βοηθήσει το μαθητή να αναπτύξει δεξιότητες λήψης απόφασης. Δεν έχουν όλοι οι νέοι την ίδια ετοιμότητα να λάβουν μία απόφαση και είναι διαφορετικός ο τρόπος που ο καθένας λαμβάνει τις αποφάσεις. Αυτό το γνωρίζει καλά ο Σύμβουλος και διαφοροποιεί ανάλογα την αντιμετώπιση του συμβουλευόμενου, ώστε να επιφέρει το καλύτερο αποτέλεσμα.
Ζητούμενο είναι να συνειδητοποιήσει ο μαθητής πως θα πρέπει ο ίδιος να λαμβάνει τις αποφάσεις στη ζωή του από τις πιο εύκολες και καθημερινές μέχρι τις πιο δύσκολες και απαιτητικές,όπως είναι η απόφαση για τις σπουδές και το επάγγελμα καθώς και να ασκηθεί συστηματικά σε αυτό. Χρειάζεται να ενισχυθεί ο νέος,ώστε να μπορεί να λαμβάνει ορθολογικές αποφάσεις. Η λήψη μίας τέτοιας απόφασης απαιτεί πολύ χρόνο κυρίως για τη συλλογή πληροφοριών και την εξερεύνηση των ενδιαφερόντων του ατόμου καθώς και των δυνατοτήτων του περιβάλλοντος. Με αυτή την προσέγγιση λαμβάνονται υπόψη τόσο τα προσωπικά συναισθήματα και οι προτιμήσεις,όσο και οι γνώμες των ειδικών και των οικείων προσώπων. Διαπιστώνουμε από την εμπειρία μας και επιβεβαιώνεται από σχετικές έρευνες ότι ένας ικανός αριθμός μαθητών λαμβάνουν εξαρτημένες αποφάσεις. Είναι πολύ πιο εύκολες και βολικές,αφού περιορίζονται κατ’ ουσίαν στο να αποδεχθούν την επιλογή των σημαντικών άλλων (συνήθως των γονιών ή συγγενών) και έτσι αφενός ικανοποιούν τις φιλοδοξίες του οικογενειακού περιβάλλονται και αφετέρου οι ίδιοι αποποιούνται τις ευθύνες τους. Και αν αποτύχουν,θα αποδίδουν την αποτυχία αυτή στους άλλους που τους υπέδειξαν τι να κάνουν. Τέλος,άλλοι μαθητές αποφασίζουν με διαισθητικό τρόπο βασιζόμενοι στις εσωτερικές τους αντιδράσεις,αυθόρμητα,μέσα σε λίγο χρόνο και με πολλή περιορισμένη συγκέντρωση στοιχείων ή πληροφοριών. Και αυτή η απόφαση είναι αυτονόητο ότι είναι πολύ πιθανό να δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα από αυτά που θα λύσει. Εξυπακούεται ότι μία απόφαση δεν λαμβάνεται αποκλειστικά με έναν από τους τρόπους,αλλά την χαρακτηρίζουμε από τον τρόπο που κυριαρχεί κάθε φορά.
Επικεντρώνομαι στο ταξίδι της σταδιοδρομίας μου και αναζητώ συμμάχους.
Σε όλη την πορεία της εκπαιδευτικής και επαγγελματικής του ανάπτυξης ο μαθητής είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσει ότι εκτός από τη συνδρομή της υπηρεσίας της Συμβουλευτικής στον Επαγγελματικό Προσανατολισμό,διαθέτει και χρειάζεται να αξιοποιήσει τους «συμμάχους» του. Αυτά τα ευρύτερα δίκτυα υποστήριξης μπορούν να αποτελούνται από την οικογένεια (γονείς- αδέλφια- συγγενείς ),τους εκπαιδευτικούς και το σχολείο, τις παρέες των συνομηλίκων και φίλων κ.ά.
Ο ρόλος των γονέων είναι καθοριστικός στην εκπαιδευτική και επαγγελματική εξέλιξη των παιδιών. Από την άλλη οι αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα είναι πολλές και συχνές και οι μεταβολές στην αγορά εργασίας ραγδαίες. Αρκεί να σημειώσουμε ότι το 65% των μαθητών που φοιτούν σήμερα στο δημοτικό θα ασκήσουν επαγγέλματα που σήμερα δεν γνωρίζουμε καν!! Οι γονείς δεν έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθούν αυτές τις αλλαγές πάντοτε. Παράλληλα,στην εφηβική ηλικία έχουμε τεράστιες ψυχοσωματικές και συναισθηματικές αλλαγές στους μαθητές και δεν είναι πάντοτε εύκολη η διαχείρισή τους. Ο Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού έχει την υποχρέωση να υποστηρίξει και τους γονείς σε αυτό τον κοινό αγώνα που δίνουν με τα παιδιά τους.
Οι έφηβοι διαμορφώνονται ως ανεξάρτητες προσωπικότητες, που βασίζονται στις δικές τους δυνάμεις και αποκτούν υψηλή αυτοεκτίμηση, όταν ζουν σε ένα μη κατευθυντικό οικογενειακό περιβάλλον, που θέτει βεβαίως τα όρια, εξηγεί τους κανόνες και δεν επιβάλλει αυστηρούς περιορισμούς. Που αναπτύσσει τη συνεργατικότητα,την οικειότητα και τη στοργή και στηρίζεται στην αποδοχή και την αγάπη,αποφεύγει την υπερβολική προστασία και δεν προβάλλει ανεδαφικές απαιτήσεις. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον οι νέοι αποκτούν υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη και κοινωνικές δεξιότητες και καθίστανται ικανοί να διαχειριστούν την εκπαιδευτική και επαγγελματική τους ανάπτυξη και έχουν αποδεδειγμένα καλύτερες σχολικές επιδόσεις και περισσότερες επιλογές.
Το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί αποτελούν άλλο ένα σύμμαχο των μαθητών στον αγώνα τους για να επιτύχουν τους στόχους τους. Σε αυτό το ρόλο μπορεί να ανταποκριθεί ένα σχολείο που επιβραβεύει και δεν τιμωρεί,που ενδιαφέρεται για όλους τους μαθητές και παρέχει αντισταθμιστικά μέτρα στήριξης των πιο αδύνατων μαθητών μέσω και της διαφοροποιημένης διδασκαλίας και που δίνει τη δυνατότητα να αναπτυχθούν όλες οι μορφές της νοημοσύνης και όχι μόνο η γλωσσική και η λογικομαθηματική. Εξαιρετικά σημαντικές είναι η συναισθηματική νοημοσύνη,η διαπροσωπική και ενδοπροσωπική.
Συνοψίζοντας,θεωρούμε ότι με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω έγινε κατανοητό ότι η εκπαιδευτική και επαγγελματική ανάπτυξη του μαθητή μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από μεθοδευμένες διαδικασίες και στοχευμένες ενέργειες και όχι τυχαία και ευκαιριακά. Σε αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει καθοριστικά ο θεσμός της Συμβουλευτικής στον Επαγγελματικό Προσανατολισμό στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.
Η εφαρμογή του θεσμού στοχεύει στην πλήρη ένταξη του μαθητή,με έναν παραγωγικό ρόλο στην κοινωνία, μέσω της διερεύνησης,της ενημέρωσης και της προετοιμασίας που διαθέτει. Ο ρόλος αυτός πρέπει να συμπίπτει με τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντα του κάθε ατόμου και ασφαλώς να επιλέγεται από τον ίδιο.
Ας μην ξεχνάμε το εξής: «Τύχη είναι η στιγμή που η προετοιμασία συναντά την ευκαιρία»
Φεβρουάριος 2021
Δημήτρης Ζαβιτσιάνος
Εκπαιδευτικός Συμβουλευτικής στον Επαγγελματικό Προσανατολισμό
του Κέντρου Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης (Κ.Ε.Σ.Υ.) Κεφαλληνίας
