Aπό την παραμονή των Χριστουγέννων, ξεκινά η περίοδος του Δωδεκαημέρου, μέχρι το πρωί του Αγιασμού που έχει συνδεθεί με δεισιδαιμονίες από τα Ρωμαϊκά χρόνια. Τότε οι άνθρωποι φαντάζονταν ότι όταν η μέρα αρχίζει να υπερισχύει σε διάρκεια της νύχτας, οι δαιμονικές δυνάμεις του χειμώνα πάλευαν να μην υποταχθούν στον αήττητο Ήλιο.
Έτσι, η Χριστιανική εκκλησία μέσα στην περίοδο του δωδεκαημέρου εορτάζει τρεις φορές, τα Χριστούγεννα, την Περιτομή (ή Άγιος Βασίλειος) και τα Φώτα, ώστε ο κόσμος να απαλλαγεί από τα κακά πνεύματα. Εξάλλου, η γέννηση του Χριστού φέρνει στον κόσμο την ελπίδα για επικράτηση της καλοσύνης και της αγάπης στους συνανθρώπους μας.
Παλιότερα, στην Κεφαλονιά υπήρχαν αρκετά έθιμα για όλες τις γιορτές του δωδεκαημέρου, που δυστυχώς στις μέρες μας τείνουν να εξαλειφθούν. Το πρώτο από αυτά ήταν την παραμονή των Χριστουγέννων, αφού «βραδιώσει» καλά, να ανάβουν την φωτιά του Δωδεκαημέρου, που έπρεπε να κρατήσει με τη στάχτη της μέχρι την ημέρα του Αγιασμού. Οι νοικοκυρές με ένα δαυλί – κάρβουνο σχημάτιζαν στις πόρτες και τα παράθυρα σταυρούς, ώστε οι καλικάτζαροι, τα «παγανά» όπως τα λέμε στη Κεφαλονιά, να μην μπουν στο σπίτι. Συγχρόνως, σαν ευχή ή σαν ξόρκι έλεγαν:
Χριστός γεννάται
το φως αξαίνει
και το σκοτάδι μικραίνει!
Το φως εκείνες τις μέρες που αυξάνεται σε σχέση με τη νύχτα, είναι χρήσιμο για τη βλάστηση και την παραγωγή της σοδειάς και κατ’ επέκταση για την κτηνοτροφία.
Επίσης, υπάρχουν πολλά άλλα έθιμα και δεισιδαιμονίες σε σχέση με τα παγανά, όπως η κρισάρα (το κόσκινο) στην καπνοδόχο, η προφύλαξη του διαβάτη στο δρόμο, αρκεί να έχει πάνω του έστω και μια μικρή φωτιά, η καθαριότητα στο σπίτι και το γεγονός ότι η νοικοκυρά δεν άφηνε τίποτα έξω από το σπίτι για να μην το «λερώσουν» τα παγανά1. Ακόμα, τις μέρες πριν από τα Χριστούγεννα βάπτιζαν τα νήπια «δια να μην τα πειράξουν οι καλικάντζαροι» και κάνουν Αγιασμό στα σπίτια, ενώ «τα Δωδεκαήμερα καρφώνουν τις πόρτες με μαυρομάνικο μαχαίρι»2. Ένα άλλο έθιμο που συνηθιζόταν στην Κεφαλονιά αλλά και στα υπόλοιπα Επτάνησα κατά την παραμονή των Χριστουγέννων είναι η τελετή της «Κουλούρας της Γωνιάς» ή «Το Βάφτισμα της Φωτιάς». Το έθιμο φαίνεται να έχει εξαλειφθεί σήμερα, αλλά υπάρχει μαρτυρία ότι το τελούσαν στη Λειβαθώ τουλάχιστον μέχρι και το 1954.3
Την παραμονή Χριστουγέννων, τοποθετούνται στο δάπεδο του μαγειρείου τρία αναμμένα κούτσουρα (από διαφορετικά ξύλα: ελιά για τη σοδειά του λαδιού, αμπέλι – κούρβουλο για τη σοδειά του κρασιού και σκίνο για τα δαιμονικά) και μαζεύεται η οικογένεια γύρω από αυτά. Ο οικογενειάρχης φέρνει μια φρεσκοψημένη στρογγυλή κουλούρα, που είναι στολισμένη με σουσάμι, σταφίδες και σφηνωμένα αμύγδαλα και καρύδια με ή χωρίς το κέλυφος, σφραγισμένη στη σταυροειδή ένωσή της με την «Αγία σφράγιση» και στην οποία υπάρχει μέσα ένα νόμισμα4. Ο πατέρας την χαράζει σε τόσα κομμάτια όσα είναι και τα μέλη της οικογένειας, μαζί με αυτούς που λείπουν. Παίρνει λάδι και κρασί και το ρίχνει από το γύρο της κουλούρας να πέσει σταυρωτά στη φωτιά, ψάλλουν όλοι μαζί το τροπάριο «Η γέννησις σου, Χριστέ ο Θεός ημών…» και πάνω από τον καπνό που υψώνεται «σπάνε την κουλούρα», δηλαδή τραβάει ο καθένας το κομμάτι του και με ευθυμία ψάχνουν να βρουν σε ποιόν έπεσε το τυχερό νόμισμα, ο οποίος θα είναι καλορίζικος. Για τις κοπέλες κάτι τέτοιο είναι σημάδι γρήγορης αποκατάστασης!5
Ας μεταφερθούμε όμως τώρα σε έθιμα που μας είναι περισσότερο γνωστά, όπως τα κεφαλονίτικα κάλαντα των Χριστουγέννων. Παλαιότερα υπήρχαν παραλλαγές που εξιστορούσαν τη γέννηση του Ιησού και προέτρεπαν τους πιστούς να εορτάσουν την ημέρα αυτή των Χριστουγέννων. Η παραλλαγή που έχει επικρατήσει σήμερα ταυτίζεται με την υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά έχει δική της μελωδία:
(Ήρθαμε με ρόδα με ανθούς
για να σας ειπούμε χρόνους πολλούς)
Καλήν εσπέραν άρχοντες,
κι αν είναι ο ορισμός σας
Χριστού τη θεία γέννηση
να πω στο αρχοντικό σας
Χριστός γεννάται σήμερον
εν Βηθλεέμ την πόλη
Οι ουρανοί αγάλλονται
και χαίρει η φύσης όλη
Εν τω σπηλαίω τίκτεται
εν φάτνη των αλόγων
Ο Βασιλεύς των Ουρανών
και ποιητής των όλων
Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε
πέτρα να μη ραΐσει
Κι ο νοικοκύρης του σπιτιού
Χρόνια πολλά να ζήσει.
Στις μέρες μας συνηθίζεται να λέγονται τα κάλαντα από τα μικρά παιδιά το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων και μόνο κάποιες χορωδίες μεγαλύτερων τηρούν το έθιμο της ημέρας το απόγευμα. Στο προσεισμικό Αργοστόλι έβγαιναν πρώτα νωρίς το απόγευμα, τα παιδιά με τα τρίγωνά τους αλλά και μεγάλοι με κιθάρες, βιολί και μαντολίνο. Οι μεγαλύτεροι περιφέρονταν ολόκληρο το βράδυ από σπίτι σε σπίτι και το ξημέρωμα τους έβρισκε συγκεντρωμένους έξω από το σπίτι του Δεσπότη όπου όλοι μαζί έψαλαν:
Ξύπνα, Πανιερώτατε,
να πας στην εκκλησία,
που σε προσμένουν οι άγγελοι,
ν’ αρχίσεις Λειτουργία.6
Όμως, δεν πρέπει να ξεχάσουμε και τη διακόσμηση των σπιτιών κατά την διάρκεια των γιορτών των Χριστουγέννων, που σήμερα έχει επικρατήσει να χρησιμοποιείται το Χριστουγεννιάτικο δέντρο. Παραδοσιακά στην Κεφαλονιά συνήθιζαν να στολίζουν τα σπίτια με αγριοκουμαριές, μυρτιές αλλά και σκίνους. Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι ξενόφερτο έθιμο που ξεκίνησε από την Αλσατία πριν 500 χρόνια και καθιερώθηκε στη Γερμανία. Στην Ελλάδα και στην Κεφαλονιά τα πρώτα δέντρα άρχισαν να στολίζονται μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και γενικεύτηκε η διάδοσή τους μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Αυτή την περίοδο καθιερώθηκε και η Φάτνη7.
Τα Χριστουγεννιάτικα φαγητά ήταν και είναι σημαντικό και αναπόσπαστο κομμάτι των γιορτών. Το Χριστόψωμο έχει την τιμητική του, ενώ η μπομπότα από καλαμποκάλευρο και οι τηγανίτες ήταν παραδοσιακά τα αγαπημένα γλυκίσματα των ημερών. Στις μέρες μας έχουν διεισδύσει πολλά ξενόφερτα φαγητά και γλυκίσματα, όμως γι αυτό το θέμα γίνεται λόγος αναλυτικότερα στο άρθρο «Τα παραδοσιακά Φαγητά και Γλυκίσματα του Δωδεκαημέρου» αυτού του τεύχους.
Όπως όλα τα θρησκευτικά έθιμα στα Επτάνησα, έτσι και στην Κεφαλονιά δεν επηρεάστηκαν από το Δυτικό πολιτισμό παρά την ύπαρξη της Βενετοκρατίας, αλλά διατήρησαν την καταγωγή τους από το Βυζάντιο. Η συμβίωση των Ορθοδόξων με τους Καθολικούς στις βενετικές κτίσεις έκανε τους πρώτους να διαφυλάξουν τα Ορθόδοξα έθιμα με μικρές εξαιρέσεις και επιδράσεις. Και όταν δεν υπήρχε πια αυτός ο κίνδυνος, πολλά από τα έθιμα ξεχάστηκαν ή παραμελήθηκαν για να πάρουν τη θέση τους άλλα, καινούρια και συνήθως ξενόφερτα. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε και να διατηρούμε τις παραδόσεις μας σε μια εποχή που μας κατακλύζουν συνέχεια στοιχεία ξένα προς τον πολιτισμό μας. Όμως, το πιο σημαντικό που δεν πρέπει να θυμόμαστε μόνο τις μέρες των Χριστουγέννων, αλλά και όλο το χρόνο είναι να αγαπάμε τους συνανθρώπους μας και να βοηθάμε αυτούς που μας έχουν ανάγκη.
Πηγές – Βιβλιογραφία:
1 Δ. Σ. Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, Φιλιππότη, Αθήνα, 1979, σ. 19.
2 Η Τσιτσέλης, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμ. Γ΄, σ. 622-623.
3 Δ. Σ. Λουκάτος, όπ.π., σ.22.
4 Η. Τσιτσέλη, Έθιμα εν κεφαλληνία – Η κουλούρα της γωνιάς, Εστία, τόμ. ΚΖ΄, Αθήναι, 1889, σσ. 420-421 (= Παγκεφαλληνιακό Ημερολόγιον, έτος Α΄ σσ. 46-50).
5 Δ. Σ. Λουκάτος, όπ.π., σσ. 20-22.
6 Τα έθιμα του 12ημέρου στην Κεφαλονιά, με την επιμέλεια των ιστοσελίδων www.Kefalonitis.com και www.mykefalonia.com, σσ. 6-7 από 12.
7 Όπ.π., σ. 5 από 16.
8 kefalonitis.com
