Γραφει η Χαραλαμπία Καρούσου Τσελέντη

1525 μ. Χ.
Κάστρο Αγίου Γεωργίου,

Η σιόρα Πολυξένη, ξυπνά και κοιτάζει το ρολόι του τοίχου. Απόλυτη ησυχία. Η ώρα είναι σχεδόν δέκα το πρωί. Αφιονισμένη από το άγχος της, φωνάζει την ψυχοκόρη της «Ευτέρπηη, ξύπνα, πρέπει να φύγουμε, γρήγορα».
Πρωί της καθαράς Δευτέρας. Σύσσωμοι οι Κεφαλλήνες, γιόρτασαν εχθές μέχρι αργά την αποκριά στη φύση και στις πλατείες. Τα δρώμενα που φαίνονται παλιακά στους Βενετούς. Τα έθιμα που διαχρονικά συγκρότησαν την ταυτότητά τους. Αυτά, που τους δένουν ισχυρά με τις ελληνικές ρίζες τους.

Μέσα από το Τριώδιο με την κρεατοφαγία, τις αποκριές, τη μάσκαρα, ο λαός, αφήνει ελεύθερο το κεφαλληνιακό πνεύμα να ζήσει. Τα εικοσιπέντε τελευταία χρόνια, έχουν ορίσει μετακινήσεις, πείνα, αλλαγές, πόλεμο.

Αρκετοί, φορούν εδώ και λίγα χρόνια την βενετική μάσκα, αλλά δεν παύουν να ξεχύνουν αστικό τω τρόπω όπου τους επιτρέπουν οι χοροί, τη σάτιρα. Οι περισσότεροι, οι χωρικοί, μέσα από την καθημερινότητα προσπαθούν να βιώσουν και να εκτονώσουν τις ψυχοκοινωνικές τους ανάγκες.

Μέσα στον πύργο, ο διοικητής του νησιού, Leonardo Marcello και ο προβλεπτής Malipiero Nicolo του ποτέ Zanetto, να γιόρτασαν με ξένους χορούς μαζί με Κεφαλλήνες ευγενείς και εποίκους. Παρόλα αυτά, το ελληνικό στοιχείο είναι έκδηλο στην έκφραση της παράδοσης ακόμα και μέσα στον πύργο. Άλλωστε, οι μουσικοί, και οι ευγενείς Κεφαλλήνες είναι, ορθόδοξοι.

Ο χορός της αποκριάς, τελείωσε αργά εχθές και σήμερα όλοι κοιμούνται. «Πόσο διαφέρει η τελετουργία εδώ στο κάστρο», σκέφτηκε η σιόρα Πολυξένη Καρούσου. Ακόμα και από τον δικό μας πύργο, μονολόγησε, καθώς έτρεχε να ετοιμαστεί, να δώσει τα σέβη της και να ξεκινήσει το ταξίδι επιστροφής στην Έρυσσο. Στον πύργο ήταν καλεσμένοι ευγενείς από όλες τις οικογένειες του νησιού. Από το 1499, πολλοί ευγενείς ήρθαν στο νησί. Κάποιοι παντρεύτηκαν γηγενείς και έγιναν ορθόδοξοι. Μία από αυτούς ήταν και η σιόρα Πολυξένη, γόνος του Χριστόφορου Καρούσου. Τα γνήσια ελληνικά έθιμα της υπαίθρου, την εντυπωσίαζαν. Αυτές οι εκδηλώσεις που βιώνονταν ήδη από την εποχή του Ομήρου και συνεχίζουν να δίνουν το στίγμα τους έως σήμερα.

Περίπου δεκατέσσερις χιλιάδες Κεφαλλήνες, τόσοι ήταν τότε οι κάτοικοι, εξόρμησαν στην φύση και στις εκκλησίες για να εορτάσουν ελληνικά και χριστιανικά το Τριώδιο, την αποκριά και την καθαρά Δευτέρα.

Λίγο μακρύτερα στο Ληξούρι, αυτή τη πόλη που αναπτύσσεται γρήγορα και γίνεται το κέντρο της Παλικής, οι απόκριες, έχουν άλλη μορφή. Κυρίως σατιρική, χορική, εξευμενιστική απέναντι στον άνθρωπο και τη φύση. Κανένας δεν μπορεί να σταματήσει τους ληξουραίους από τις μεγαλειώδεις τους εκδηλώσεις.

Κανένας δεν μπορεί να πει στους κατοίκους της Ερύσσου, της Πυλάρου, των Πρόνων, της Λειβαθούς να μην αναπαράγουν τα έθιμα της καρποφορίας, της άνοιξης και της ορθοδοξίας. Στα χωριά της Λιβαθούς ( Λειβαθούς), ο λαός, βρήκε στη φύση μασκαρεμένος να χορέψει. Στη Πύλαρο και στους Πρόνους, τα αρχαία έθιμα είναι ακόμα πιο ζωντανά, ακόμα πιο έντονα. Κάτοικοι της Σάμης και των γύρω χωριών, εξορμούν στην φύση και οι κάτοικοι της Ερύσσου, προσπαθούν να ξυπνήσουν την Άνοιξη.

Ανωγή- Κατωγή Παλικής, Ληξούρι

Η σιόρα Πολυξένη, ξεκίνησε το ταξίδι της επιστροφής. Πέρυσι, την ίδια μέρα, είχε επισκεφτεί την Ανωγή. Οι κάτοικοι της Παλικής, έχουν ξυπνήσει από το πρωί. Η οικογένεια Δελλαπόρτα στο κάστρο, θα παρακολουθήσει την παρέλαση και τα δρώμενα.

Σε αντίθεση με την Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο, εδώ στη Κεφαλονιά, τα έθιμα της αποκριάς, είναι στολισμένα με το κεφαλληνιακό δαιμόνιο που σατιρίζει τα προβλήματα και τα πάθη, ουσιαστικά εξευμενίζει το κακό. 500 χρόνια μετά, πολλά από αυτά τα στοιχεία έχουν επιβιώσει. Σιγά σιγά όμως, χάνονται στο χρονοντούλαπο της ιστορίας.

Τα τελετουργικά της μάσκαρας δεν αφορούν αποκλειστικά την τελετουργική μεταμφίεση αλλά και την οργάνωση της εκδήλωσης, της παρέλασης και των δρώμενων. Οι ραβδούχοι, οι παλαιοί βυζαντινοί κήρυκες, προπορεύονται της παρέλασης. Οι εκδηλώσεις πιθανόν να περιλάμβαναν και θεατρικά δρώμενα, με διδακτικό και σατυρικό χαρακτήρα. Θεατρικά γραμμένα μέσα από την ζωή, αυτοσχέδιες ιστορίες, ή αναπαράσταση γνωστών όπως είναι ο Ερωτόκριτος που γνωρίζουμε ότι αναβίωνε περί το 1890 στη Σάμη.
Τα μασκαρέματα ήταν με δέρματα, παλιά υφάσματα και κουδούνια. Συνοδεύονται από προσωπίδες και περικεφαλαίες. Οι ευρωπαϊκές φορεσιές πιθανόν δεν υπήρχαν και λόγω του κόστους παραγωγής αλλά και λόγω της ξένης διοίκησης. Αρκετοί, ίσως σε μια έκφραση πατριωτισμού, φορούσαν φουστανέλες .

Άλλωστε το ζήτημα του αλυτρωτισμού και το εθνικό φρόνημα ήταν πάντοτε έντονο στην συνείδηση του κεφαλληνιακού λαού.
Το γαϊτανάκι πιθανόν να υπήρχε από τότε. Οι παλαιότερες γνωστές αναφορές στο γαϊτανάκι είναι το 1888-89 όπου λάμβανε χώρα παλιά στη Κεφαλονιά ( Η. Τσιτσέλης). Είναι όμως πιθανό, το γαϊτάνι να υπήρχε ήδη διότι μας πληροφορεί, ότι είναι πανάρχαιο έθιμο και υπάρχει για πολλούς αιώνες στη Κεφαλονιά, παρόλο που ο Δ. Λουκάτος μιλά για ισπανικά και ιταλικά δάνεια.

Χοροί λοιπόν, εξευμενιστικοί για την φύση και τον άνθρωπο, εκδηλώσεις σατιρικές, χοροί- πανηγύρια. Αυτά διαρκούσαν έως την καθαρά Δευτέρα. Το πρωί της καθαράς Δευτέρας, ο ιερέας σε κάθε χωριό βάζει μετάνοια και ξεκινά : «Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου…». Η ψυχοκοινωνική εκτόνωση, σιγά σιγά αποσβένει.

Η καθαρά Δευτέρα, ουσιαστικά εισάγει στη μετάβαση στης Μ. Τεσαρακοστής. Παρόλα αυτά δεν είναι πένθιμη, αλλά εορταστική. Ο λαός, χορεύει και χαίρεται στη φύση, μαζί με τα νηστήσιμα εδέσματα. Δεν είναι το φαγητό άλλωστε αυτό που καθοδηγεί τις εθιμικές του συμπεριφορές.

Ως διαβατήρια ημέρα επίσης, εορτάζεται από τα αρχαία χρόνια. Με τον χορό, το φαγητό και τα δρώμενα ή τις λατρευτικές κινήσεις το κοινωνικό ήθος περνά με ασφάλεια στο μέλλον. Η μέρα αυτή, κρίνει λοιπόν, τη μελλοντική διάβαση και καθορίζει την αλλαγή στο «λαογραφικό τρίχρονο», που αποδίδει σε όλα τα εθιμικά φαινόμενα αρχή, μέση και τέλος. Η μετάβαση για τον λαό είναι καθοριστική διότι εξασφαλίζει την ασφαλή συνέχεια στη πορεία της ζωής αλλά και στην ισορροπία μεταξύ φυσικού-μεταφυσικού. Η διάβαση από το ένα τέλος στην επόμενη αρχή, δημιουργεί συμπεριφορές και εκφράσεις στη ζωή, τη ψυχολογία και διαχρονικά, στο θυμικό της παράδοσης.

Η καθαρά Δευτέρα, είναι η πρώτη ανοιξιάτικη έξοδο μετά από τον χειμώνα του ανθρώπου στη φύση. Είναι γιορτή εκδηλωτική, επικοινωνίας και χαράς των κοινών αγαθών, στην κεφαλληνιακή ύπαιθρο, η οποία τόσο πλούσια σε αγαθά δίνει απλόχερα στους κατοίκους της. Τα πειράγματα οι χοροί και το κρασί και τα κούλουμα είναι άφθονα. Όλα νηστήσιμα. Η λέξη κούλουμα, προέρχεται από προέρχεται από αναγραμματισμό της λατινικής λέξης cumulus που σημαίνει σωρός. Στην Κεφαλληνία και ιδιαίτερα στην αμπελουργία η λέξη χρησιμοποιείται ευρέως : «κάνε κούλουμα γύρω από το κλήμα», «κουλούμωσα το αμπέλι», δηλαδή σκέπασα το κλήμα με χώμα στο τέλος της άνοιξης για να κρατήσει δροσιά, επειδή η διαδικασία αυτή ακολούθησε το άνοιγμα του κυκλικού λάκκου γύρω από το κλήμα. Οι άνθρωποι όταν έβγαιναν στην εξοχή κάθονταν γύρω – γύρω στο έδαφος για να γευματίσουν ή να διασκεδάσουν και κυρίως την Καθαρή Δευτέρα που ήταν κατ’ εξοχήν ημέρα της υπαίθρου, το φαγητό της ημέρας, καθιερώθηκε να λέγεται, «κούλουμα».

Οι διασκεδάσεις δεν σταματούν στην περίοδο της μεγάλης Τεσσαρακοστής, αλλά συνεχίζονται έως τη μεγάλη εβδομάδα με υπαίθριες συναθροίσεις. Ο άνθρωπος δεν παύει να χαίρεται την άνοιξη και να δέχεται τα αγαθά της σε όλη την περίοδος της νηστείας. Παράλληλα όμως είναι και η περίοδος της προσωπικής δημιουργίας και της πλούσιας ανάπτυξης των αγαθών της υπαίθρου.

Πύλαρος- Πρόνοι- Έρυσσος

Η σιόρα Πολυξένη κατάγονταν από την Έρυσσο. Τα έθιμα της αποκριάς είναι βαθιά χαραγμένα στην μνήμη της.
Στην ορεινή Πύλαρο και στους Πρόνους, τα αρχαία έθιμα και τελετουργικά, κρατούν βαθιά, ζωντανές τις ρίζες τους. Το πρωί της καθαράς Δευτέρας, το εορταστικό μοτίβο με τους χορούς επαναλαμβάνεται. Σήμερα ο λαός δεν μιλά πολύ, χορεύει, δεν είναι μασκαρεμένος, δεν έχει μεγάλες προσωπίδες, δεν φέρει κουδούνια. Τα όργανα δεν είναι στολισμένα. Ο χορός όμως, τα βήματα και η μουσική είναι ίδια. Η κύκλος των εποχών και η ψυχολογική μετάβαση που επάγονται στον άνθρωπο, είναι αλληλένδετα και διαδοχικά.

Η φύση ξυπνά και η μετάβαση προς την Άνοιξη, την καρποφορία, το άνοιγμα της εποχής, εορτάζεται αυτή την ημέρα. Η καθαρά Δευτέρα, έχει συμβολικό και τελετουργικό χαρακτήρα ως «διαβατήρια» ημέρα, καθώς εξασφαλίζει μια ασφαλή μετάβαση σε μια περίοδο εγκράτειας και νηστείας. Επίσης είναι εορταστική, ψυχαγωγική και εξαγνιστική εκδήλωση που εκφράζεται από τον λαό με χορό, συνεστίαση και δρώμενα στην εξευμενισμένη από τις τελετουργίες της αποκριάς ύπαιθρο. Η συνεστίαση και ο χορός, επιτελούν επιπρόσθετο τελετουργικό ρόλο και ενισχύουν παράλληλα με το αίσθημα ασφάλειας, την αναζήτηση προς το άγνωστο του πνεύματος, το οποίο παρόλο που φροντίζει να ασκεί τη λατρεία και να εξορκίζει το κακό, κινείται και φέρεται, πέρα από τα όρια της δεισιδαιμονίας και της φύσης.

Η σιόρα Πολυξένη, περιδιαβαίνει τη Κεφαλονιά, καθώς επιστρέφει από τη νότια Κεφαλονιά, στην Έρυσσο. Στη διαδρομή, σκέφτεται ότι ο τόπος και η άνθρωποι αλληλοεπιδρούν και ιχνηλατούν τα σημάδια της ιστορίας τους. Η παράδοση και τα έθιμα είναι αυτά που διαμορφώνουν την ταυτότητα του λαού. Ανά τα χρόνια και τους αιώνες. Τα έθιμα της αποκριάς, επιστεγάζουν την μετάβαση προς την Μ. Τεσσαρακοστή και την Άνοιξη. Η καθαρά Δευτέρα, είναι η μεταβατική αυτή ημέρα αλλά και η εναρκτήρια ημέρα της άνοιξης και της πορείας της εκκλησίας προς την Ανάσταση. Η παράδοση μας είναι η ειδοποιός διαφορά της ταυτότητας του κεφαλληνιακού λαού.

Οι Κεφαλλήνες, κρατώντας τις παραδόσεις ζωντανές, συνδέονται τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας με τις ρίζες τους και την ελληνική τους ταυτότητα. Μέσα από την εθιμική συμπεριφορά, ο τρόπος ζωής και οι παραδόσεις περνούν χέρι με χέρι στις γενεές. Κυρίως, το περιεχόμενο της παράδοσης και το τελετουργικό του εθίμου, είναι αυτά που δίνουν την σημασία στην εθιμική συμπεριφορά του κεφαλληνιακού λαού. Μέσα από τις συμπεριφορές αυτές, στενά συνδεδεμένες με την ορθόδοξη παράδοση, διότι αλληλοεπιδρούν και σχετίζονται, η ταυτότητα διατηρείται στους αιώνες και διατηρεί την άσβεστη επιθυμία της ελευθερίας και ακολούθως, της ένωσης με την μητέρα πατρίδα.

Βιβλιογραφία:

1. Λουκάτος Δημήτριος, Γενικές αρχές στη παρουσία και την εξέλιξη των λαογραφικών φαινομένων, 1977.
2. Λουκάτος, Δημήτριος Σ. Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία. Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης , 1991.
3. Λουκάτος, Δημήτριος Σ. Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης. Αθηνα : Φιλιππότη, 1985.
4. Λουκάτος, Δημ. Σ. Πασχαλινά και της Άνοιξης. Αθήνα : Φιλιππότη, 1988.
5. Γεώργιου Σέττου, Έθιμα στις γιορτές, Πειραιάς, 1975.
6. Οσίου Εφραίμ του Σύρου έργα, τόμος πρώτος, εκδόσεις: το Περιβόλι της Παναγίας, 1995.
7. Σταματούλα Ζαπάντη, Κεφαλονιά 1500-1571, η συγκρότηση της κοινωνίας του νησιού, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999.
8. Παύλος Χ. Καρούσος, η Εκλογική και πολιτική συμπεριφορά των Κεφαλλήνων την περίοδο 1865-1875, διακτορική διατριβή, Αθήνα, 2020.
9. Σπύρου Σκιαδαρέση, Κεφαλονίτικες ιστορίες, Δίφρος, Αθήνα, 1959.
10. Η. Τσιτσέλης , ¨Αι απόκρεω εν Επτανήσω και εν Κεφαλληνία”, εφημερίδα Ακρόπολις Φιλολογική, τόμος Α, Αθήνα, 1889.