Γράφει η Χαραλαμπία Καρούσου -Τσελέντη
Τα έθιμα της σαρακοστής αποτελούν την πιο ακραία και ολοκληρωμένη επιβεβαίωση της συνέχειας της ιστορίας και της παράδοσης στην καθημερινή ζωή των κατοίκων της Κεφαλονιάς. Ο εορτασμός της καθαράς Δευτέρας, εγκαινιάζει τη περίοδο της μεγάλης Τεσσαρακοστής. Στο προηγούμενο άρθρο, μελετήσαμε το ρόλο της «Μάσκαρας», ως φαινόμενο κοινωνικής συμπεριφοράς, τελετουργίας, εξευμενισμού πνευματικής ανάγκης και ψυχοκοινωνικής εκτόνωσης. Σε συνέχεια της ιχνηλάτησης στα σημάδια της κεφαλληνιακής παράδοσης, θα εξερευνήσουμε τον εορτασμό της καθαράς Δευτέρας. Γιατί η είσοδος στην πιο αυστηρή νηστευτική περίοδο γίνεται με φαγοπότια και γλέντια; Γιατί οι υπαίθριες εκδηλώσεις δεν σταματούν μέχρι τη μεγάλη εβδομάδα, και εν τέλει, γιατί πετάμε χαρταετό;
Με την πιο εκδηλωτική εορτή της υπαίθρου, ξεκινά η μεγαλύτερη νηστεία του εκκλησιαστικού έτους που διαρκεί σαράντα εννιά ημέρες. Η επόμενη ημέρα της Κυριακής της Τυρινής, είναι επίσης εορταστική. Είναι η μέρα που ο άνθρωπος, μεταβαίνει ή «καθαίρεται» από την υπέρμετρη διατροφική και ψυχοκοινωνική εκτόνωση και εισέρχεται σε μια μεγάλη περίοδο κατάνυξης, εξαγνισμού και αποχής. Για αυτό λέγεται η ημέρα, «καθαρά». Μέσα από την νηστεία και την εγκράτεια το άτομο, ασκεί το σώμα και το πνεύμα, σταδιακά εξαγνίζεται και μεταρσιώνεται με την Ανάσταση, ψυχικά και ατομικά, καθώς απαλλάσσεται από τα πάθη και τις αδυναμίες του.
Η καθαρά Δευτέρα, είναι ημέρα εορτής, κρίσιμης και μεταβατικής σημασίας για τον Κεφαλλήνα, που εξορμά στην εξευμενισμένη φύση σε μια κίνηση κάθαρσης. Είναι κρίσιμη, επειδή καθορίζει την ασφάλεια της αλλαγής και μεταβατική, επειδή βρίσκεται στον επίλογο της «Μάσκαρας» και στον πρόλογο της νηστείας. Για αυτό, είναι δισυπόστατη: χαρακτηρίζεται από διατροφική αποχή αλλά συνοδεύεται από τραγούδι, χορό και κρασοποτία.
Ανήκει στις «διαβατήριες» ημέρες, που εορτάζονταν ήδη από την ομηρική εποχή, με σκοπό να αποδώσει ψυχολογική συλλογική ασφάλεια και αποκτήσει την εύνοια της μεταφυσικής δύναμης για το μέλλον. Με τον χορό, το φαγητό και τα δρώμενα ή τις λατρευτικές κινήσεις το κοινωνικό ήθος περνά με ασφάλεια στο μέλλον. Η μέρα αυτή, κρίνει λοιπόν, τη μελλοντική διάβαση και καθορίζει την αλλαγή στο «λαογραφικό τρίχρονο», που αποδίδει σε όλα τα εθιμικά φαινόμενα αρχή, μέση και τέλος. Η μετάβαση για τον λαό είναι καθοριστική διότι εξασφαλίζει την ασφαλή συνέχεια στη πορεία της ζωής αλλά και στην ισορροπία μεταξύ φυσικού-μεταφυσικού. Η διάβαση από το ένα τέλος στην επόμενη αρχή, δημιουργεί συμπεριφορές και εκφράσεις στη ζωή, τη ψυχολογία και διαχρονικά, στο θυμικό της παράδοσης.
Η καθαρά Δευτέρα, αποτελεί επίσης, την πρώτη ανοιξιάτικη έξοδο στη φύση. Είναι γιορτή εκδηλωτική, επικοινωνίας και χαράς των κοινών αγαθών, στην κεφαλληνιακή ύπαιθρο, η οποία τόσο πλούσια σε αγαθά δίνει απλόχερα στους κατοίκους της. Τα πειράγματα οι χοροί και το κρασί και τα κούλουμα είναι άφθονα. Όλα νηστήσιμα. Η λέξη κούλουμα, προέρχεται από αναγραμματισμό της λατινικής λέξης cumulus που σημαίνει σωρός. Στην Κεφαλληνία και ιδιαίτερα στην αμπελουργία η λέξη χρησιμοποιείται ευρέως: «κάνε κούλουμα γύρω από το κλήμα», «κουλούμωσα το αμπέλι», δηλαδή σκέπασα το κλήμα με χώμα στο τέλος της άνοιξης για να κρατήσει δροσιά, επειδή η διαδικασία αυτή ακολούθησε το άνοιγμα του κυκλικού λάκκου γύρω από το κλήμα. Οι άνθρωποι όταν έβγαιναν στην εξοχή κάθονταν γύρω – γύρω στο έδαφος για να γευματίσουν ή να διασκεδάσουν και κυρίως την Καθαρή Δευτέρα που ήταν κατ’ εξοχήν ημέρα της υπαίθρου, το φαγητό της ημέρας, καθιερώθηκε να λέγεται, «κούλουμα».
Οι διασκεδάσεις δεν σταματούν στην περίοδο της μεγάλης Τεσσαρακοστής, αλλά συνεχίζονται έως τη μεγάλη εβδομάδα με υπαίθριες συναθροίσεις. Ο άνθρωπος δεν παύει να χαίρεται την άνοιξη και να δέχεται τα αγαθά της σε όλη την περίοδος της νηστείας. Παράλληλα όμως είναι και η περίοδος της προσωπικής δημιουργίας και της πλούσιας ανάπτυξης των αγαθών της υπαίθρου.
Η καθαρή Δευτέρα, η μεγάλη αυτή μέρα της μετάβασης έχει ένα μεγάλο σύμβολο, ένα σύμβολο που έρχεται να επιβεβαιώσει τον ανοδικό της χαρακτήρα και την ταύτισή της με τη μετακαίνωση σε μια νέα περίοδο η οποία στηρίζεται στον καθάριο αέναο και δημιουργικό άνεμο, τον μυθικό Αίολο. Ο άνεμος συνδέεται με την επιστροφή, με τον ούριο άνεμο στα πανιά των πλοίων, με τη δημιουργία ως κινητική δύναμη στους ανεμόμυλους, ως πνοή στην βιολογική ύπαρξη του ανθρώπου. Τη σύνδεση με αυτή τη μυστική σχέση την καθαρά Δευτέρα, τη δίνει ο Χαρταετός.
Ο χαρταετός, το πλέον καθιερωμένο έθιμο της καθαράς Δευτέρας, είναι για τη σύγχρονη ελληνική λαογραφία παιδική εθιμική χαρά αλλά και δείγμα λαϊκής τέχνης. Το πέταγμα του χαρταετού όμως, απασχολεί όλες τις ηλικίες, ιδιαίτερα στην Ευρώπη από όπου εξαπλώθηκε, κατά τον 18ο αιώνα. Οι χαρταετοί κοσμούσαν τον ουρανό σχεδόν όλη την άνοιξη ως ελεύθερη συνήθεια ψυχαγωγίας. Παρόλη την δημοφιλία του όμως στους ασιατικούς λαούς και στους σύγχρονους ευρωπαίους, ο χαρταετός, ή καλύτερα ο «αετός» έχει αρχαιοελληνικές ρίζες ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χ .
Οι χαρταετοί είναι πολύχρωμοι και πολυγωνικοί, σε διάφορα σχήματα ή μιμούνται το σχήμα πτηνών. Ο ρόλος και η κατασκευή της ιπτάμενης αυτής χειροτεχνίας, είναι πολύπλευρος. Ως φυσική απασχόληση για τα παιδιά και τους νέους, κατακλύζει τον ουρανό ως προάγγελος της Άνοιξης και μυεί στην «ουράνια» αναζήτηση. Όταν ο χαρταετός αναδύεται στους αιθέρες, το βλέμμα και το πνεύμα τον ακολουθούν προς το άπειρο, εκεί που ο άνθρωπος δεν μπορεί να φτάσει, αλλά μπορεί να κοιτάξει, να οραματιστεί και να εισέλθει σε μονοπάτια νοητικής εξερεύνησης των δυνατοτήτων του, σε ανώτερους στοχασμούς. Διότι όποιο παιδί δεν έπαιξε με χαρταετό, δεν χρειάστηκε ποτέ να «κοιτάξει τόσο ψηλά». Ο δίαυλος προς το ουράνιο άγνωστο για τον άνθρωπο, είναι οι ιπτάμενες δημιουργίες που χρησιμοποιούνταν σε θρησκευτικές και εξορκιστικές εκδηλώσεις. Σαν ομαδική προσευχή που θα απομακρύνει το κακό στίγμα και θα γεμίσει τη φύση και τους ανθρώπους με θεϊκή ή μαγική εύνοια. Έχει λοιπόν «ενεργειακές» ιδιότητες, μαγικής και ευεργετικής φύσεως, θεραπείας και εξαγνισμού.
Ο εορτασμός της καθαράς Δευτέρας επομένως, έχει συμβολικό και τελετουργικό χαρακτήρα ως «διαβατήρια» ημέρα, καθώς εξασφαλίζει μια ασφαλή μετάβαση σε μια περίοδο εγκράτειας και νηστείας. Επίσης είναι εορταστική, ψυχαγωγική και εξαγνιστική εκδήλωση που εκφράζεται από τον λαό με χορό, συνεστίαση και δρώμενα στην εξευμενισμένη από τις τελετουργίες της αποκριάς ύπαιθρο. Η συνεστίαση, ο χορός και έθιμα όπως ο χαρταετός, επιτελούν επιπρόσθετο τελετουργικό ρόλο και ενισχύουν παράλληλα με το αίσθημα ασφάλειας, την αναζήτηση προς το άγνωστο του πνεύματος, το οποίο παρόλο που φροντίζει να ασκεί τη λατρεία και να εξορκίζει το κακό, κινείται και φέρεται, πέρα από τα όρια της δεισιδαιμονίας και της φύσης.
Βιβλιογραφία:
1. Λουκάτος Δημήτριος, Γενικές αρχές στη παρουσία και την εξέλιξη των λαογραφικών φαινομένων, 1977.
2. Λουκάτος, Δημήτριος Σ. Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία. Αθήνα : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης , 1991.
3. Λουκάτος, Δημήτριος Σ. Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης. Αθηνα : Φιλιππότη, 1985.
4. Λουκάτος, Δημ. Σ. Πασχαλινά και της Άνοιξης. Αθήνα : Φιλιππότη, 1988.
5. Γεώργιου Σέττου, Έθιμα στις γιορτές, Πειραιάς, 1975.
