Γράφει η Χαραλμπία Καρούσου -Τσελέντη
To γεννέσιο της Θεοτόκου, εορτάζεται με μεγάλη λαμπρότητα στη Κεφαλονιά. Η σημασία της Θεομητορικής αυτής εορτής για τον κεφαλληνιακό λαό, είναι ιδιαίτερα σημαντική για την λατρευτική και λαογραφική της σημασία. Πολλοί είναι οι ναοί που πανηγυρίζουν σε όλο το νησί. Στη βόρεια Κεφαλονιά, από τις πιο γνωστές, είναι η Ιερά Μονή Παλιοχέρσου αλλά και η Παναγία στο Φισκάρδο. Στον ιερό ναό της Πλατυτέρας, βρίσκεται ένα σπάνιο έργο τέχνης του γνωστού ζωγράφου Εμανουήλ Τζάνε, του επονομαζόμενου Μπουνιαλή.
Από αριστοκρατική οικογένεια του Ρεθύμνου, γεννημένος κοντά στο 1600, ο Εμανουήλ Τζάνες, αποτελεί σημαντικό ζωγράφο, της τελευταίας περιόδου της κρητικής σχολής. To επίθετο Τζάνες, προέρχεται από το λατινικό Zuane ( ιταλικά Guanne, δηλαδή, Ιωάννης). Η οικογένεια ανέδειξε τρεις μεγάλους καλλιτέχνες Μπουνιαλήδες πέρα από τον Εμανουήλ, τα δύο του αδέλφια, Κωσταντίνο και Μαρίνο Τζάνε . Με την έναρξη του κρητικού πολέμου (1645–1669), ο Ε. Τζάνες, φεύγει από την Κρήτη, πιθανόν προς τη Κέρκυρα όπου κατέφυγαν και άλλοι ζωγράφοι όπως ο Φιλόθεος Σκούφος. Από το 1658, βρίσκεται μέχρι και τον θάνατο του στη Βενετία, ως λόγιος και ιερέας στο ναό του Αγίου Γεωργίου από το 1660 με διαλείμματα έως το 1685.
Έλαβε σπουδαία παιδεία, γεγονός που τον κατέστησε λογιότατο ώστε όχι μόνο να καταξιωθεί ως καλλιτέχνης αλλά και ως υμνογράφος, συγγραφέας και ιερωμένος. Δημιουργεί εικόνες μεγάλων Αγίων, του Χριστού και θεομητορικών γεγονότων. Κατά τη διαμονή του στη Κέρκυρα, εισαγάγει τεχνικές, όπως η απεικόνιση των στρατιωτικών αγίων με τα ενδύματα τους αλλά και τους μεγάλους πίνακες με τέσσερις σκηνές.
Έργα του, διασώζονται σε μουσεία όπως το μουσείο της Βενετίας και το βυζαντινό μουσείο αλλά και εκκλησίες. Ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης του Τζάνε, βρίσκεται στην εκκλησία Πλατυτέρα, όπου υπήρχε παλιό και πλέον εγκαταλελειμμένο γυναικείο μοναστήρι, στο Φισκάρδο Κεφαλληνίας. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στο Γεννέσιο της Θεοτόκου. Πρόκειται για εικόνα μεγάλων διαστάσεων όπου απεικονίζει το Γεννέσιο της Υπεραγίας Θεοτόκου. Η εικόνα φέρει την υπογραφή του αγιογράφου και δεν αναφέρεται στον κατάλογο των εικόνων που του αποδίδονται, ίσως επειδή δεν είναι γνωστή. Επίσης, δεν έχει εξακριβωθεί το πως βρέθηκε στην εκκλησία. Πιθανόν να έγινε δωρεά από κάποιο έμπορο του χωριού που είχε σχέσεις με τα υπόλοιπα Επτάνησα και τη Βενετία και βρέθηκε στα χέρια του η εικόνα αυτή.
Η εικόνα του Γεννεσίου της Θεοτόκου, όπως βρίσκεται σήμερα στον ιερό ναό της Θεοτόκου, στο Φισκάρδο Κεφαλληνίας
Ο Εμανουήλ Τζάνες, συνδυάζει τις συγγραφικές και αγιογραφικές του ικανότητες. Έχει συγγράψει ακολουθίες όπως αυτή της Αγίας Θεοδώρας όπως και έχει φιλοτεχνήσει την εικόνα της στην Κέρκυρα. Οι συνθέσεις του συνδυάζουν παραδοσιακά στοιχεία της αγιογραφίας, όπως τα βυζαντινά πρότυπα της κρητικής σχολής του 14ου και 15ου αιώνα, αλλά και νεότερα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του 17ου αιώνα, τα οποία τα προσαρμόζει σε ένα ιδιαίτερο σχήμα με ιερά κατάνυξη. Ο Τζάνες, εμπνέεται από τα υστεροβυζαντινά πρότυπα σε μορφές επίπεδες και δισδιάστατες δίνοντας όγκο με διαδοχικά ανοιχτότερα χρώματα, γεωμετρικά του ίδιου ή συμπληρωματικού χρώματος, που δεν συγχέονται
Τα έργα του Ε. Τζάνε Μπουνιαλή, αντανακλούν πέρα από το θεολογικό τους περιεχόμενο, το ιστορικό πλαίσιο και προσδίδουν πολλαπλά επίπεδα προσέγγισης στις προθέσεις του καλλιτέχνη.
Περίπου 100 έργα του έχουν διασωθεί. Ο Τζάνες, υπογράφει χρησιμοποιώντας πάντα τις λέξεις χειρ ή ποίημα στην αρχή, το όνομα Εμμανουήλ, το επώνυμο Τζάνες ή Ζάνες, μερικές φορές και την ιδιότητα του ιερέως, και σπανίως το παρωνύμιο Μπουνιαλής και τον τόπο καταγωγής του. Ένα χρόνο όμως πριν πεθάνει, στην τελευταία γνωστή εικόνα του, υπογράφει πόνος γηραιού πρεσβυταίρου εμμανουήλου ρηθυμναίου του λεγομένου Μπουνιαλή. Στην εικόνα του Γεννεσίου, ο Τζάνες, υπογράφει με το παρωνύμιο του και με αρχική τη λέξη «χειρ».
Η υπογραφή του Εμμανουήλ Τζάνε με το παρωνύμιο Μπουνιαλής στην εικόνα του Γεννεσίου
Η τεχνοτροπία του Τζάνε ποικίλλει ανάλογα με τα πρότυπα από τα οποία εμπνέεται. Έχει σαφώς επηρεαστεί από τη δυτική τέχνη και για αυτό, εκφράζει καλλιγραφική ακριβολογία στις συνθέσεις αλλά και μεμονωμένα στις μορφές. Οι μορφές που ακολουθούν υστεροβυζαντινά πρότυπα είναι επίπεδες, δισδιάστατες. Οι φωτισμένες επιφάνειες έχουν μια μεταλλική ανταύγεια. Συχνά τα υφάσματα είναι διάστικτα από λευκές ακμές ενώ οι πτυχές στις εικόνες με δυτική επιρροή όπως αυτή του Γεννεσίου, η μετάβαση από το φως στη σκιά είναι βαθμιαία. Οι λευκές πινελιές βρίσκονται σε όλο τον πίνακα, είτε έντονες σε σημεία που φωτίζουν είτε αμυδρές προσδίδοντας όγκο και φως.
Η εικόνα του Γεννεσίου είναι σε εξαιρετική κατάσταση αν ληφθεί υπόψιν ο χώρος που βρίσκεται, δηλαδή τόπος παραθαλάσσιος με υγρασία και η απουσία συντήρησης πλην προσπάθειας που έγινε πρόσφατα σχετικά με τα χρώματα. Η εικόνα περιέχει 3 σκηνές, την Αγία Άννα μετά τη γέννα, τις θεραπαινίδες με την Παναγία κάτω αριστερά και τον Ιωακείμ στο αριστερό μέρος με τον Άγγελο, σε στάση προσευχής, τη στιγμή που το ανακοινώνει το Θείο γεγονός, δηλαδή τη Γέννηση της Θεοτόκου. Η στάση του Ιωακείμ είναι προς τα πλάγια χωρίς να έχει την πλάτη του προς τη Παναγία αλλά το βρέφος βρίσκεται στη κάτω δεξιά γωνία του, ώστε να μπορεί να το επισκοπεί.
Στο κέντρο της εικόνας δεσπόζει η μορφή της Αγίας Άννας, μισοκαθισμένη στο κρεββάτι με σκουρόχρωμο ένδυμα και ολοκόκκινο μαφόριο. Εδώ ο Τζάνες, έχει ακολουθήσει τα βυζαντινά πρότυπα και τα έχει εμπλουτίσει με λεπτομέρειες της δυτικής τέχνης. Την Αγία Άννα, περιποιούνται οι θεραπαινίδες ή «παιδίσκαι». Η μεσαία ίσως να είναι η Ιουδίθ, την οποία κατ᾽ όνομα αναφέρει το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου. Μία από τις υπηρέτριες μεέ ριπίδιο κάμνει αέρα στην Άννα, ενώ μία παιδίσκη δεξιά, προσαρμόζει κατάλληλα την κεφαλή της Αγίας για να ξεκουραστεί.
Τη νεογέννητη Παναγία, φροντίζουν τρεις θεραπαινίδες ετοιμάζοντας το λουτρό του νηπίου.
Η επιμέλεια και η μικρογραφική ακρίβεια είναι εμφανής και στη μορφή της Υπεραγίας Θεοτόκου. Η λεπτόλογη, διακοσμητική διάθεση του ζωγράφου γίνεται αντιληπτή στη σχεδίαση των ενδυμάτων. Πολυτελή υφάσματα και δείγματα της πλούσιας χρωματικής κλίμακας του ζωγράφου, είναι εμφανή.
Ο Εμμανουήλ Τζάνες, είναι ιδιαίτερα ικανός στη λεπτολόγο απόδοση των ιταλικών πολυτελών υφασμάτων και των κεντημάτων. Το ίδιο συμβαίνει και στα πρόσωπα που ζωγραφίζει, δίνοντας έμφαση σε μορφολογικά ή ανατομικά χαρακτηριστικά, όπως η διάταξη της κόμης ή οι φλέβες αντίστοιχα. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του διακρίνεται από τη στέρεη δομή των συνθέσεων, τη σταθερότητα του σχεδίου, την δεξιοτεχνία στην απόδοση της λεπτομέρειας και την προσεκτική επιλογή των χρωμάτων. Η εικόνα του Γεννεσίου της Θεοτόκου στην εκκλησία του Φισκάρδου Κεφαλληνίας, αποτελεί ένα ακόμη σπουδαίο έργο του Εμανουήλ Τζάνε που βρίσκεται στη Κεφαλονιά και όχι όπως τα περισσότερα έργα του στη Κέρκυρα.
Βιβλιογραφία:
1. Α. Κατσελάκη, Εικόνα του Εμμανουήλ Τζάνε στο Βυζαντινό Μουσείο, ΔΧΑΕ ΙΗ΄(1995), σ. 129-138.
2. Τωμαδάκης Ν., Εμμανουήλ, Κωνσταντίνος και Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής (φιλολογικόν και βιβλιογραφικόν διάγραμμα), Κρητικά Χρονικά, τομ.1 (1947), σελ. 123-154.
3. Νεοελληνική Φιλολογία, Κωνσταντίνου Σαθά, Βιογραφία των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας(1453-1821)
4. Μ. Αγρέβη, Άγνωστη εικόνα του αγίου Ανδρέα Κρήτης στη Μονεμβασία, έργο του Εμμανουήλ Τζάνε, δελτίον της χριστιανικής αρχαιολογικής εταιρείας, Περίοδος Δ’, Τόμος Λ’ (2009)• Σελ. 259-270, Αθήνα,2009.
5. Χ. Κουτσίκου, Άγνωστη εικόνα των Τριών Ιεραρχών με υπογραφή του Εμμανουήλ Τζάνε, δελτίον της χριστιανικής αρχαιολογικής εταιρείας, Τομ. 27, 2006.
