Λαογραφική προσέγγιση των γεγονότων

Πρωτοπρεσβύτερος Δρ. Ιωάννης Δ. Μεσολωράς

Μπότης: πρόκειται για εύθραυστο πήλινοσκεύος του σπιτιού για μεταφορά νερού από τη βρύση ή το πηγάδι.
Το οικιακό αυτό σκεύος έχει περάσει στα έθιμα της Μ. Εβδομάδος.Στην Κέρκυρα το Μ. Σαββάτο ρίχνουν από τους επάνω ορόφους των παλιών σπιτιών τους στην πλατεία μπότηδες γεμάτους νερό που σπάνε στο έδαφοςκαι προσφέρουν εκπληκτικό θέαμα.Στη Ζάκυνθο επίσης στην πλατεία του Αγίου Μάρκουτα τελευταία χρόνια το πρωί του Μ. Σαββάτου αγοράζουν και σπάνε βίκες που προμηθεύονται από εγκαταστημένους εκεί,για την περίσταση, μικρέμπορους.
Τα τελευταία τρία χρόνια σε «αναβίωση», λένε, παρομοίου εθίμου που υπήρχε καιξεχάστηκε, άρχισαν να σπάνε μπότηδεςκαι στην Κεφαλονιά. Η «αναβίωση» αυτή,στηνκερκυραϊκή εκδοχή της,ξεκίνησε το 2013 από το καμπαναριό της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα στο Λιθόστρωτο,από όπου τις 12 το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου(η Λειτουργίαέχει τελειώσει) ρίχνουν και σπάνε στο προαύλιο της Εκκλησιάς μπότηδες.Η φιέστα συνεχίζεται στην πλατεία Καμπάνας στο Αργοστόλι με μουσικές καιχορούς. Παρόμοια κάνουν και στο Δημαρχείο στο Ληξούρι. Φέτος (2015)οι εφημέριοι του Μητροπολιτικού ναούστο Αργοστόλι, καθώς και του ενοριακού ναού της Σκάλας σπάσανε μπότηδες μέσα στην εκκλησία κατά την ώρα της ακολουθίας του Μεγάλου Σαββάτου. Με διαφορετικό τρόπο το ίδιο έκανε και ο εφημέριος του ναού του Αγίου Νικολάου των Μηνιατών στο Ληξούρι. ΣταΜονοπωλάτα επίσης εν ώρα Ακολουθίας.Μπότηδες σπάσανε και στη πλατεία στα Λουκεράτα στο Ληξούρι την νύχτα στη Ανάσταση, όταν ακούστηκε το «Χριστός Ανέστη».
Στην παρούσα αναδίφηση, πλην των άλλων, με ώθησε και εγκύκλιος του Μητροπολίτη Ηλείας Γερμανού,Τοποτηρητή της Μητροπόλεώς μας, με την οποία απαγόρευε την τέλεση αυτού του εθίμου. Παρά την απαγόρευση σε κάποιους ναούς οι εφημέριοι έσπασαν μπότηδες την ώρα της Ακολουθίας και ο υπογράφων, παρά την αρχική του άρνηση, υποχώρησε και επέτρεψε να ρίξουν και να σπάσουν μπότηδες από το καμπαναριό του Αγίου Σπυρίδωνος. Στη συνέχεια υπέβαλα στον Μητροπολίτη σχετική έκθεση με χρονολογία 18-4-2015, την οποία ακολούθως εντάσσω εδώ..

Αναφερόμενος εις την υπ αριθμπρωτ 241 / 26-3-2015 Ε γ κ ύ κ λ ι ο ν Σας προς τους αιδ. Εφημερίους της Ι. Μητροπόλεως Κεφαλληνίας δια της οποίας εντέλλεσθε την παύσιν της νεοφανούς εν Κεφαλληνία πράξεως θραύσεως Μπότηδων, ευσεβάστως αναφέρω Υμίν τα εξής.
1.Η συνήθεια αυτή της θραύσεως μπότηδωνανεφάνη εν Κεφαλληνία όλως προσφάτως εις «αναβίωσιν», κατά τους λαογράφους και λαογραφούντας, παρομοίας πράξεως παρελθόντων χρόνων. Την πράξιν αυτήν, ως επαναλαμβάνεται σήμερον, ουδείς ενθυμείται, και ουδείς είναι εις θέσιν να προσδιορίσει την εποχήν κατά την οποίαν ελάμβανε χώραν, πολλώ δε μάλλον να περιγράψει τον τόπον εις τον οποίον και τον τρόπον κατά τον οποίον αύτη ετελείτο. Ο ιστορικός της νήσου Η. Τσιτσέλης κάμνει λόγο δια παρεμφερή συνήθειαν κατά την οποίαν «αι γυναίκες «έρριπτον κατά το μ.Σάββατον τα τεθραυσμένα αγγεία και τα σκουπίδια του οίκου τα οποία από της μ. Πέμπτης μέχρι του μ. Σαββάτου εφυλάσσοντο ίνα ριφθώσιν από του παραθύρου κατά την ώραν του κομματίου» («Έθιμα εν Κεφαλληνία. Η Μεγάλη Εβδομάς και το Πάσχα». Παρνασσός ΙΕ΄ 1892 σσ. 280-297). Εκ των νεοτέρων ιστοριογράφων και λαογράφων της νήσου ούτε ο Χρ. Βουνάς ούτε ο Αγγ. Δεμπόνος κάμνουν λόγο περί παρομοίας συνηθείας. Επρόκειτο λοιπόν περί γενικευμένηςιδιωτικής πράξεως, τελουμένης υπό γυναικών, εις τον χώρον της κατοικίας των και ουχί περί δημοσίου θεάματος λαμβάνοντος χώραν εις ορισμένον τόπον, ως η εκκλησία και μάλιστα εν ώρα Θ. Λατρείας. Η διατηρούμενη έως της σήμερον πρακτική εις το χωρίον Μονωπολάτα του Ληξουρίου να θραύουν μπότην εντός της εκκλησίας αποτελεί απλώς ιδιόρρυθμονεξαίρεσιν. Δεν θα επεκταθώμεν περαιτέρω επί της ενταύθα και τας άλλας νήσους των Επτανήσων συνηθείας, επιφυλασσόμενοι να το πράξωμεν εις άλλην ευκαιρίαν. Η προς τα θεάματα τάσις των ανθρώπων επεζήτησε την «αναβίωσίν» του, συνεργούντων προς τούτο και των επιδιωκόντων υλικά κέρδη,χωρίς να ερευνηθή επισταμένως πότε, πως και πουελάμβανενχώραν εν Κεφαλληνία.
Η εντυπωσιακότερη αναβίωσις αυτού συνέβη εις το Λιθόστρωτο με επίκεντρο το καμπαναριό του Ι. Ναού Αγίου Σπυρίδωνος εις τον οποίον εφημερεύω. Πρωτοστατούντος και του μόνου έχοντος την ιδέαν της αναβίωσης δεξιού ιεροψάλτου μου και αντιπροέδρου της Ε.Π.Ο κ. Ευαγγέλου Μαζαράκη, εν συνεννοήσει με τους παρακειμένους ιδιοκτήτας του καφενείου «Αντίκο»,εσχεδιάσθη η «αναβίωσις» του εθίμου. Μου εζήτησε το Καμπαναριό ρίψωσι και αυτοί από ύψους, δια το θεαματικότερον, τους Μπότηδες. Ημείς λαβόντες υπόψιν σχετικάς θορυβώδεις εκδηλώσεις οι οποίες λαμβάνουν χώραν κατά την εκφώνησιντου «Ανάστα ο Θεός», όπως κωδωνοκρουσίες, σμπάρα, κτυπήματα επί των στασιδίωνκ.λ.π. παρεχωρήσαμε το καμπαναριό υπό τους όρους ότι : η «τελετή» δεν θα λάβηχώραν εν ώρα Ακολουθίας, αλλά την 12ηνμεσημβρινήν, θα ακουστεί επανειλημμένως από των μεγαφώνων το «Ανάστα ο Θεός», ενώ θα σημαίνουν οι καμπάνες χαρμοσύνως, και ουδεμία άλλη εκδήλωσις θα πλαισιώση την τελετήν, όπως χοροί, τραγούδια εις τον χώρον πλησίον της εκκλησίας. Ούτω και εγένετο επί δύο έτη.
3. Σεβασμιώτατε η «αναβίωσις» του εν λόγω «εθίμου» είναι γεγονός που δεν μπορούμε να αναχαιτίσουμε ούτε να απαγορεύσωμε, όταν αυτό λαμβάνει χώραν εκτός ή και μακράν του Ναού. Αλλά και δεν έχομε σοβαρούς λόγους να το πράξωμε. ΄Ηδη τελείται στις πλατείες (Καμπάνας, στο Αργοστόλι), εξώστες Δημαρχείων, Ληξούρι) και αλλού. Επί τούτοις, φρονώότι δεν υφίσταται λόγος- ίσως και δεν θα ήτο εύκολο- να απαγορεύσωμε την τέλεσιν του εις τον προαύλιον χώρο των εκκλησιών, εις τον οποίον κατά παράδοσινελάμβανονχώραν διάφορα εκκλησιαστικά δρώμενα, χοροί και τα τοιαύτα. Λοιπόν, ας αρκεσθώμεν εις την απαγόρευσιν του χονδροειδούς αυτού δρωμένου επ’ εκκλησίαις και δη καθ΄ονχρόνονιερουργείται το πασχάλιονΜυστήριον.
΄Αν είχε γίνει αυτή η διευκρίνησις δεν θα ευρισκόμουν εις την δυσάρεστονθέσιν να παρακούσω την εντολήν σας, εις παράβασιν της οποίας ήχθην κατόπιν των λαβόντωνχώραν εις τον ΜητροπολιτικόνΝαόν του Αργοστολίου, εις την Σκάλα, το Ληξούρι και πιθανόν και άλλαχού, ως ακολούθως.
Παρότι εξ αρχής εδέχθην παρακλήσεις και πιέσεις από ανθρώπους απορούντας και διερωτωμένους τι το κακό θα συνέβαινε αν ερίχνοντομπότηδες από το Καμπαναριό του Αγίου Σπυρίδωνος, επέμεινα μέχρι ολίγον προ της ενάρξεως, -12ην μεσημβρινήν- εις την άρνησίν μου να παραχωρήσω το Καμπαναριό, υπήκων εις την εντολήν Σας, γεγονός το οποίο διεκήρυξα και δια των ηλεκτρονικών μέσων ενημερώσεως, όταν ηναγκάσθην να διαψεύσω είδησιν της Μ. Τετάρτης του eKefalonia ότι η ενορία του Αγίου Σπυρίδωνος διένειμε στάμνες. Αυτό το είχε κάνει ο Δήμος με τους γείτονας επαγγελματίας. Ούτω, μετά την άρνησίν μου οι διοργανωτές εγκατεστάθησαν εις το μπαλκόνι της απέναντι της εκκλησίας οικίας και ητοιμάζοντο να ρίψουν εκείθεν τους μπότηδες.
ToM. Σάββατον, ολίγον προ της ενάρξεως της τελετής και της ρίψεως των μπότηδων από το μπαλκόνι της απέναντι του Ναού μου οικίας, ευρισκομένου εις το γραφείον μου έφθασαν πληροφορίες ότι οι ιερείς του Μητροπολιτικού Ναού Αργοστολίου είχαν σπάσει μπότη εν ώρα της ακολουθίας εντός του Ναού και ο ιερουργός της Σκάλας επίσης, ως και Ληξουριώτες παπάδες. Ο Αρχιμ. Φώτιος Γαβριελάτος της Σκάλας τηλεφωνικώς μου επιβεβαίωσε το γεγονός. Εξεπλάγην δια την κατάφωρονπαραβίασιν της επισκοπικής εντολής, συντελεσθείσης μάλιστα εν ιερώτόπω και χρόνω και δη υπό αξιωματούχων της εκκλησίας και διερωτήθην τι έπρεπε να πράξω. Τηλεφώνημα προσφιλούς προσώπου μου επεσήμανε το γεγονός ότι κατόπιν της ενεργείας αυτής των αρχιμανδριτών και ιεροκηρύκων εγώ απέμενα εκτεθειμένος, αυτών μεν εμφανισθέντων καλών και ευαισθήτων εις τας αρεσκείας του κόσμου, εμού δε αναισθήτου και πείσμονος. Πάραυτα, ως εξ ενστίκτου παρορμηθείς, εκάλεσα τους υπευθύνους και παρέδωσα το κλειδί του καμπαναριού και την άδεια να το χρησιμοποιήσουν δια την ρίψιν των μπότηδων, παρόλον ότι ήθελε φανεί ότι εσύρθην εις την τοιαύτην παραχώρησιν κατόπιν της προηγηθείσης ηρωικής και λαοφίλου ενεργείας των αρχιμανδριτών – ιεροκηρύκων.
Ηρεμήσας ανεζήτησα τους λόγους δια την υπό των αξιωματούχων παραβίασιν της εντολής Σας. Πρώτον, υπέθεσα ότι ενήργησαν έχοντες εξασφαλίσει την ανοχήν σας, οιονεί χαριζόμενον εις κορυφαίους (ως εξ οφίτσιο) της εκκλησίας μας πατέρας, εμπείρους των ποιμαντικών και του εκκλησιαστικώς δέοντος. Δεύτερον, εξέλαβον αυτούς τοιουτοτρόπως ενεργούντας εκ κεκτημένης ταχύτητος την οποίαν είχον αποκτήσει εν τη εκκλησιαστική διοικήσει, κατά την εποχήν της ανοίας του εν μακαριστοίς Μητροπολίτου Σπυρίδωνος. Τρίτον, ως εις ουδέν λογισαμένους Υμάς.
Σεβασμιώτατε, Εγεννήθην εν τη Εκκλησία, ηνδρώθην εν αυτή, ηγάπησα αυτήν και εζήτησα νύμφηναγαγέσθαιεμαυτώ. Ενέκυψα εις την θαυμαστήν της εν τη ιστορία πορείαν. Εσεβάσθην τους υπηρέτας της, ιδιαιτέρως τον Επίσκοπον, άνευ της ποδηγεσίας του οποίου, ως και προσφάτως διεπίστωσα, αύτη δεινώς δοκιμάζεται.
Εξετίμησα αληθώς την Υμετέρανπολύεδρον Σεβασμιότητα και, δι΄ όσα διακρίνω του Θεού εν Αυτή στίγματα ομολογώ σεβασμόν, εκτίμησιν και αγάπην.
Παρότι φρονώ ότι η υπ΄εμούπαραβίασις της εντολής Σας υπό άλλαςσυνθήκας δεν ήθελε λογισθεί τοιαύτη, εν τούτοις ομολογώ την ενοχήν μου και είμαι έτοιμος να δεχθώ την όοιανδήποτεαπόφασίν Σας.

Ο Μητροπολίτης, αφού ζήτησε εξηγήσεις από τους ιερείς που είχανσπάσει μπότηδες στην Εκκλησία,απέστειλε τηναρ.384/6-5-2015 Εγκύκλιό του στην οποία υπογραμμίζει την εκ μέρους των κληρικών παραβίαση της εντολής του και εμμένει στις θέσεις του, επικαλούμενος 1) μαρτυρία κληρικούτου Μητροπολιτικού Ναού 2)Τον γνωστόλαογράφοπανεπιστημιακό καθηγητή Δημήτριο Λουκάτοκαι 3) επιλεκτικά τμήμα της δικής μου ω άνω εκθέσεως.
Στο παρόν δημοσίευμα θα προτιμήσουμεαντί τον όρομπότης, ένα γενικότερο:σκεύη κεραμέως,αφού οιμπότηδες, δεν συνιστούν τοπρωταρχικό στοιχείο του «εθίμου», αλλά εξελιγμένη απόληξή του.Πρωταρχικά στοιχεία ήταν τα παντός είδους κεραμικά:πιάτα,παδέλες, κανάτια,μπότηδες, λαΐνια.
Ούτως εχόντων των πραγμάτων το πρώτο ερώτημα που προκύπτει είναι: ποια η σχέση των σκευών του κεραμέωςμε τις Ακολουθίες του τριημέρου των Παθών και της Αναστάσεως του Χριστού;Αυτή θα την αναζητήσουμε σε τροπάρια και ψαλμικούς στίχους, όπως στο τροπάριο της Μ. Πέμπτης στο οποίο ο Χριστός φέρεται να λέγει «…ίνασυντρίψω αυτούς ως σκεύη κεραμέως», εννοώντας τους σταυρωτές τουκαι σε συναφή στίχο ψαλμού της Π. Διαθήκης.«Ποιμανείς αυτούς εν ράβδω σιδηρά ως σκεύη κεραμέως συντρίψεις αυτούς». Ψαλμός 2,9», οοποίος επαναλαμβάνεται στη Αποκάλυψη 2,27 «…ποιμανεί αυτούς εν ράβδω σιδηρά, ως σκεύη τα κεραμικά συντριβήσεται»
Πριν προχωρήσουμε θεωρούμε σκόπιμο να προβούμε σε επισκόπηση των Ακολουθιών των Παθών και της Αναστάσεως του Κυρίου από τη Μ. Πέμπτη μέχρι την Κυριακή του Πάσχα και κυρίως την Ακολουθία στα πλαίσια της οποίας διαδραματίζονται τα εν θέματι, τηνλεγόμενηκαιΠρώτη Ανάσταση. Επίσης την ώρα τελέσεώς των σύμφωνα με τις τυπικές διατάξεις του βιβλίου που τις περιέχει,του Τριωδίου και του ετέρου βιβλίου, τουΤυπικού.Εκ των προτέρωνπρέπει να πούμε ότι η ώρα τελέσεως τωνΑκολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδοςδεν ανταποκρίνεται στη φύση και τον χαρακτήρα τους.Η Ακολουθία του όρθρου λ.χ.δεν τελείται το πρωί αλλά το εσπέρας και του εσπερινού δεν τελείται εσπέρας αλλά το πρωί, και τούτο για διάφορους λόγους, όπως θα δούμε παρακάτω. Αντιμεταθέσεις Ακολουθιών έχουν γίνει και στην Κεφαλονιά. Θα τις επισημάνουμε στη συνέχεια σε σχέση με τα έθιμα των ημερών και συγκεκριμένα με την Ακολουθία της Πρώτης Αναστάσεωςκατά την οποία θραύονται τα πήλινα σκεύη. Θα αναφερθούμε επίσης στα Σκεύη κεραμέως,καθώς επίσηςκαι στο Μεγάλο Κομμάτι, έτσι που η μελέτη μας να απαρτιστεί από τρία μέρη.

​​​Πρώτη Ανάσταση

Η Ακολουθία των Παθών της Μ. Πέμπτης, τα γνωστάΔώδεκα Ευαγγέλια,παρόλο που τελείταιτο βράδυ της Μ. Πέμπτης δεν είναι εσπερινή Ακολουθία αλλά ορθρινή, είναι ο όρθρος της Μεγάλης Παρασκευής και έπρεπε να αρχίζει όχι «περί ώρανβ΄ της νυκτός»δηλ. τις 8 το βράδυ, όπως διατάσσει το Τυπικότου Τριωδίου, αλλά μετά τα μεσάνυχτα, έτσι που να τελειώνει τα χαράματα της Μ. Παρασκευής. Όπως είναι τα πράγματα σήμερα τελειώνει περί τα μεσάνυκτα. Η επόμενηακολουθία, αυτή των Μεγάλων Ωρώντης Μεγάλης Παρασκευής τελείται «περί ώρανβ΄της ημέρας»,δηλ., τις 8 το πρωί,σύμφωνα με το σημερινό Τυπικό και οι ΄Ωρες διαβάζονται συνεχόμενα σαν να ήταν μία ακολουθία. Η επόμενη ακολουθία,αυτή που ονομάζουμε Αποκαθήλωση είναι ο εσπερινός του Μ. Σαββάτου καιη κανονική ώρα τελέσεώς της είναι περί «ώρανδεκάτην της ημέρας», δηλ. 4 το απόγευμα. Τελευταία έχει επικρατήσει να συνάπτεται στις Μεγάλες Ώρες που έχουν προηγηθεί με συνέπεια οι δυο Ακολουθίες να τελειώνουν περί το μεσημέρι.Τοιουτοτρόπως, με τη προσκόλληση του Εσπερινού του Μ. Σαββάτου στις Ώρες, αφέθηκε ελεύθερο το βράδυ για την Ακολουθία του Επιταφίου, που είναι ο όρθρος του Μ. Σαββάτου που η θέση του,κανονικά, είναι «περί ώρανεβδόμην εν τω όρθρω», δηλ. κατά την μία μετά τα μεσάνυκτα. Έμεινε έτσι ελεύθερο το πρωί για την Λειτουργία της Πρώτης Αναστάσεως, η οποία, όπως θα δούμε, μας έρχεται από τη νύχτα του Σαββάτου προς την Κυριακή.
Η επόμενη ακολουθία, η Πρώτη Ανάσταση είναι αυτή καθεαυτή η αρχαιότατη ακολουθία του Πάσχα,ο Εσπερινός και η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου της «Μιάς των Σαββάτων»,μεώρα τελέσεώς της την«δεκάτη της ημέρας», δηλ. 4 το απόγευμα, σύμφωνα με το τυπικό τουΤριωδίου. Σήμερα, όπως είδαμε,έχει οπισθοδρομήσει προς το πρωί του Μ. Σαββάτου. Έχει γίνει ανεπίτρεπτη μετακίνηση, για την οποία ο σπουδαιότερος Έλληνας λειτουργιολόγος Ιωάννης Φουντούληςγράφει ότι«Αν οι Πατέρες μάς έβλεπαν να λειτουργούμε την Μεγάλη Πέμπτη το πρωί και ιδίως το Μέγα Σάββατο, θα μας κατέτασσαν σίγουρα μεταξύ των αιρετικών»
Επαναλαμβάνουμε: η Πρώτη Ανάσταση, όπως απεκλήθη η λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου,είναι η κανονική Λειτουργία της Αναστάσεως. Βρίσκεται όμως σε λάθος μέρα και ώρα, αφού η κανονική θέση της είναι τα χαράματα της Κυριακής, τότε που διαπιστώθηκε η Ανάσταση του Χριστού και όχι στο χάραμα ή το πρωί του Μ. Σαββάτου.
Για να εξηγηθεί ημετάθεσή της στο πρωί του Σαββάτου πρέπει να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η λατρεία διαμορφώθηκε υπό την επίδραση διαφόρων παραγόντων,όπως, κυρίως, των πιστών, των βασιλέων, πατριαρχών, μοναχών, του τόπου, του χρόνουκ.λ.π. Θα δούμε στη συνέχεια την Ακολουθία αυτή -τηνκαθαυτή Λειτουργία της Αναστάσεως -στοντόπο και τον χρόνο που γεννήθηκε, τον τέταρτο αιώνα, θα την δούμε σε ένα δεύτερο στάδιο εξελίξεώς της, τον δωδέκατο, και σε ένα τρίτο, τον δέκατο έκτο, που συμπίπτει με την παγίωσή της, και τις από κει και πέρα διαδικασίες μέχρι της απολήξεώς της στο πρωί του Σαββάτου.
Τέταρτος αιώνας.Οι Ακολουθίες των Παθών και της Αναστάσεως του Κυρίου,λίγο πολύ όπως τις ξέρουμε σήμερα, άρχισαν να διαμορφώνονται μετά το Διάταγμα περί ανεξιθρησκίας των Μεδιολάνων (313μ. Χ.),τότε όταν μπορούσαν ελεύθερα οι χριστιανοί να διακηρύττουν την πίστη τους, να λατρεύουν τον Θεό τους και να ανεγείρουν τις εκκλησίες τους.Τότε, όπως ήταν φυσικό, στράφηκαν με νοσταλγία στον τόπο που έζησε ο Κύριος, στα Ιεροσόλυμα. Εδώ στράφηκε και το ενδιαφέρον του Αγ. Κωνσταντίνου και της μητέρας του Αγίας Ελένης,που εκδηλώθηκε με την ανέγερση περίλαμπρων εκκλησιών, ακριβώς στους τόπους όπου πάτησαν τα πόδια του Χριστού. Μια τέτοια μεγάλη εκκλησία στον τόπο του Γολγοθά ήταν το λεγόμενοΜαρτύριον και μία άλλη, προσαρτημένη σαυτήν, ηΑνάστασις, στο τόπο ταφής του Χριστού .
Οι Ακολουθίες του Πάσχα στα Ιεροσόλυμα ήταν μακρές και κουραστικές, αφού περιελάμβαναν α) την προκαταρκτική Ακολουθία της αφής του Αγίου Φωτός (Lucernarium), β)την Παννυχίδα κατά την οποία γινόντουσαν οι βαπτίσεις των κατηχουμένων που τέλειωναν λίγο πριν τα μεσάνυχτα και γ) δύοΛειτουργίες, αυτή του Μεγάλου Βασιλείου στο Μαρτύριο, στην οποία κοινωνούσαν για πρώτη φορά οι νεοβαπτισμένοικαι η άλλη του Ιωάννου του Χρυσοστόμου στον άλλο ναό, την Ανάσταση. Η δεύτερη Θ. Λειτουργία στην Ανάσταση ήταν η καθιερωμένη κυριακάτικη που γινόταν πάντα τα χαράματα της Κυριακής. Η ακολουθία αυτή, αρχαιότατη και βασική, δεν μπορούσε ούτε να απαλειφθεί ούτε να μετατεθεί, αφού μάλιστα ετελείτο στο ίδιο μέρος στο οποίο βρισκόταν – και βρίσκεται – ο τάφος του ΧριστούΕίχε προσλάβειπασχάλιο χαρακτήρα και αποτελούσετο εβδομαδιαίο Πάσχα. Επειδή δεν μπορούσαν, λοιπόν, να τελούνται δύο Θ. Λειτουργίες στον ίδιο τόπο και μάλιστα συνεχόμενα: αυτή του Μ. Βασιλείου-η λεγόμενη και Πρώτη Ανάσταση -που ήταν μεταγενέστερη της άλλης τηςκυριακάτικης,απωθήθηκεαρχικά στο εσπέρας του Σαββάτου, κατόπιν στα χαράματατου Σαββάτουγια να καταλήξει το πρωί του Σαββάτου
΄Ετσιο εορτασμός της Αναστάσεως εμπλουτίζεται μεν με δύο λειτουργίεςαλλά δημιουργεί και σύγχυση, αφού η πρώτη λειτουργία, του Μεγάλου Βασιλείου -η Πρώτη Ανάσταση- οδηγεί σε πρόωρες αναστάσιμες εκδηλώσεις μια από τις οποίες είναι η κατάλυση από κάποιους της νηστείας,η λύση της οποίας πρέπει να συμπίπτει με το τέλος του τριημέρου της ταφής του Χριστού, «λίαν πρωί της μιάς των Σαββάτων», με την Κυριακάτικη Θ. Λειτουργία τα χαράματα της Κυριακής,τότε που διαπιστώνεται και η Ανάστασή Του.
Πως κατέληξαν όμως οι δύο Λειτουργίες να τελούνται η μία τα χαράματα του Μ. Σαββάτου και η άλλη τα χαράματα της Κυριακής, αυτές που τον τέταρτο αιώνα ετελούντο η μία μετά την άλλη, συνεχόμενα, στις εκκλησίες τουΜαρτυρίου και της Αναστάσεωςαντιστοίχως των Κωνσταντινείων κτισμάτων στα Ιεροσόλυμα, την νύκτα του Σαββάτου προς την Κυριακή;
Πρινδείξουμε την πορεία των εν λόγω Ακολουθιών είναι αναγκαίο να κάνουμε άλλη μία αναφοράστο Τυπικό της Εκκλησίας, αυτό που, όπως είπαμε, διαμορφώνει την κατά ορισμένο τρόπο, χρόνο και τόπο τις ακολουθίες της Εκκλησίας.

Το Τυπικό, το βιβλίο το οποίο περιέχειδιατάξεις και κανονισμούς που καθορίζουν την ορθόδοξη λατρεία, καιπουεπικρατεί σε όλες τις μονές και στις κοσμικές εκκλησίες της Ανατολικής Ελληνόφωνης,και όχι μόνο,Ορθόδοξης Εκκλησίας τυπώθηκε σε βιβλίο το 1525 στην Βενετία. Νεώτερη έκδοσή του έχουμε από τον Ηγούμενο της Μονής της Τατάρνας. Ο Οικονόμος Γ. Ρήγας,επίσης, βασιζόμενος στα προηγούμενα Τυπικά εκδίδει Τυπικόν στο οποίο λέγει « …εκτίθεμεν σαφώς και επακριβώς πάσαντυπικήνδιάταξιν, ίνα μη ο αναγνώστης μένη εν αμφιβολία και δια τας ελαχίστας των λεπτομερειών».
Το Τυπικό, ανάλογα με την λειτουργική πράξη που καθόριζε, αυτή των μοναχών ή την άλλη των κοσμικών, διακρίθηκε σε Κοσμικό ή Ασματικόκαι σε Μοναχικό ήΙεροσολυμιτικό.Η λειτουργική πράξη της Ορθόδοξης Εκκλησίαςείναι αποτέλεσμα της συναντήσεως των δύοκοσμικώνκαι των δυο μοναστικών λειτουργικών Τυπικών, τα οποία διαμορφώθηκαν σε αντίστοιχα λειτουργικά κέντρα, το κοσμικό στα Ιεροσόλυμα και την Κωνσταντινούπολη και το μοναχικό στις μονές του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα και του Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη. Το νέο Τυπικό ξεκινώντας από την Παλαιστίνη ολοκληρώθηκε στην Κωνσταντινούπολη στη μονή του Στουδίου. Σήμερα τα δύο Τυπικά ενοποιημένα φέρουν τον τίτλο: Τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Το Τυπικό λόγω της μακριάς πορείας στο χώρο και χρόνο παρουσιάζει μια ατέλειωτη ποικιλία δομών ανάλογη με τις εποχές και τις συνθήκες, τους τόπους, τις συνήθειες και τα έθιμα που συνέβαλαν στην διαμόρφωσή του.

Δωδέκατος αιώνας. Στο επόμενο κείμενο στο οποίο συναντάμε τελούμενες μαζί τις δύο Ακολουθίες, του Μεγάλου Βασιλείου και του Ιωάννου του Χρυσοστόμουείναι ο κώδικαςHS 43 του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, που αντιγράφτηκε το 1122, αλλά απηχεί παλαιότερη πρακτική. Το Τυπικό που περιέχει, παρά τις πολλές επιδράσεις πού έχει δεχθεί από διάφορες πηγές, τόσο από την Κωνσταντινούπολη όσο και από την Παλαιστίνη,παραμένει πιστό στην ιεροσολυμιτική Λειτουργία εκ του γεγονότος ότι εξακολουθεί να σχετίζεται με τον τόπο τελέσεως των Ακολουθιών, τα Ιεροσόλυμα.
Δέκατος έκτος αιώνας.Στο γνωστό μας Τυπικό της μονής του Αγίου Σάββα, που είχε επικρατήσει πλέον στην λειτουργική πράξη όλης της Ανατολικής Ορθοδοξίας από τον 12ο αιώνα,εξακολουθούν να υφίστανται οι δύο Λειτουργίες, διαχωρισμένες μεν αλλά κρατώντας την συνέχεια, ως εξής: Αυτή του Μεγάλου Βασιλείου συνημμένη με εσπερινό αρχίζει περί ώρανι΄της ημέρας, δηλαδή 4η απογευματινή με παραγγελία «…ίνα όταν απολύση η εκκλησία της Λειτουργίας υπάρχει β΄ ώρα της νυκτός»,δηλ. 8ηβραδινή. Στη συνέχεια οι αδελφοί δεν φεύγουν από την εκκλησία, παραμένουν εκεί όπου ο κελλαρίτης τους δίδει άρτο, ξερά σύκα ή χουρμάδες και λίγο κρασί ή και καρύδια, ή και σε κάποιες περιπτώσεις πηγαίνουν στην Τράπεζα.Εν συνεχεία διαβάζουν από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, του Αγίου Επιφανείου ή του Ιωάννου του Χρυσοστόμου μέχρι να έλθει η ώρα τηςΠαννυχίδος.. Παραμένοντας στην εκκλησία, καλύπτοντας το μεταξύ των δύο λειτουργιών διάστημα με αναγνώσεις και ελαφρά ξεροφαγία. είναι σαν να θέλουν να κρατήσουν την αρχαία πράξη των συνεχών δύο Ακολουθιών.Μετά την Παννυχίδα ακολουθεί η γνωστή μας πλέον Ακολουθία της Αναστάσεως,η εξαγγελία του Χριστός Ανέστη στον Νάρθηκα, ο όρθρος και εν συνεχεία η Λειτουργία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
Δέκατος ένατος αιώνας. Το 1838 κυκλοφορεί Τυπικόν εκκλησιαστικόν κατά το ύφος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας.Το νέο Τυπικό προσαρμόστηκε, όπως αναφέραμε παραπάνω, στις απαιτήσεις των καιρών και συντόμευσε τις Ακολουθίες καθότι, ο λαός «δεν ήτον δυνατόν να εκτελή πάντα όσα και οι μοναχοί, οίτινες αποσπασθέντες του κόσμου και των τούτου μεριμνών, αφιερωθέντες τω Θεώ έταξαν ως κύριον αυτών έργον την διαρκή προσευχήν». Και έτερον,το 1888, με τίτλο Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας,το οποίο υπήρξε αποτέλεσμα και άλλης αναθεωρήσεως από πενταμελή πατριαρχική επιτροπή του οποίου την έκδοση επιμελήθηκε ο πρωτοψάλτης των Πατριαρχείων Γεώργιος Βιολάκης.Την εποχή αυτή η Ακολουθία του Μ. Βασιλείου έχει οπισθοδρομήσει στο πρωινό του Σαββάτου και τα Τυπικά απλώς την παγιώνουν και την επισημοποιούν.Οι Μ. Ώρες της Μ. Παρασκευής αρχίζουν κανονικά «Περί την α΄ώραν της ημέρας» (6 το πρωί) με επακολουθούντα τον Εσπερινό του Μ. Σαββάτου που τελειώνει κάπου το μεσημέρι.
«Περί ώρανζ΄της νυκτός» ορίζουν και τα δύο Τυπικά του Κωνσταντίνου και του Βιολάκη αρχίζει η ακολουθία του όρθρου του Μ. Σαββάτου (Επιταφίου). Η ώρα αυτή που συμπίπτει με την πρώτη μεταμεσονύκτιο έχει μείνει μόνο στον τύπο, γιατί σε υποσημείωση ο Βιολάκηςλεγει: « Δια τον λόγον ότι πολλοί εν ταις πόλεσι δυσκολεύονται περί το μεσονύκτιον ίνα καταλείπωσι τας οικίας αυτών, ήρξατο προς οικονομίαν και ευκολίαν πάντων η συνήθεια του τελείν την Ακολουθίαν του ΄Ορθρουκαθ΄ηνώραν και την των νυμφίων, ήτοι περί την α΄ώραν (7ηβραδυνή) της νυκτός». Στη συνέχεια και τα δύο Τυπικά ορίζουν η Λειτουργία του Μ. Βασιλείου να συνεχισθεί αμέσως μετά την απόλυση του όρθρου.Δεν γίνεται όμως έτσι. Το Τυπικό του Βιολάκη σημειώνει στην πιο πάνω υποσημείωση: «αναβάλλεται δε η Λειτουργία την πρωίαν, και ούτω το μέγεθος της Ακολουθίας μερίζεται».Συνοψίζοντας παρατηρούμε ότι: η Αναστάσιμη Λειτουργία έχει υποστεί μεγάλη «ταλαιπωρία». Ξεκίνησε από τα βαθειά χαράματα της Κυριακής, οπισθοχώρησε στο απόγευμα του Σαββάτου, ήλθε στα χαράματα του Σαββάτου και κατέληξε στο πρωί του Σαββάτου. Η άλλη του Χρυσοστόμου έμεινε στη θέση της, μετά το μεσονύκτιο του Σαββάτου, σαν η κυρία Λειτουργία του ενιαυσίου Πάσχα από εβδομαδιαία(πασχαλινή) που ήταν απαρχής.

Στη συνέχεια θα εξετάσουμε πως ήταν διαμορφωμένες αυτές οι Ακολουθίες στην Κεφαλονιάστα χρόνια στα οποία προσπαθούμε να ανιχνεύσουμε την πρακτική του σπασίματος των αγγείων, κυρίως τον 19ο αιώνα .Πληροφορίες θα αντλήσουμε από τις Πράξεις των Μητροπολιτών Παρθενίου Μακρή(1824-1842) και ΣπυρίδωνοςΚοντομιχάλου(1842-1873)αλλά και από τα γραπτά του Ανδρέα Λασκαράτου,(1811-1901), του ιστορικού μας Ηλία Τσιτσέληκαι άλλων.
Στην Κεφαλονιά η Ακολουθία που μας αφορά συνεχιζόταν μετά την επιστροφή του Επιταφίου τα χαράματα του Σαββάτου.Τότε, σε κάποιο σημείο της ήταν που ακουγόταν το «Ανάστα ο Θεός κρίνων την γην ότι συ κατακληρονομήσεις εν πάσι τοις έθνεσι»και έπεφτε το Μεγάλο Κομμάτι.
Βρισκόμαστε σταχρόνιατου Ανδρέα Λασκαράτου,ο οποίος μεταξύτων άλλων στηλιτεύει και τις «καταχρήσεις» που γίνονταν κατά τις περιφορές των επιταφίων.Είχε δίκιο. Από το Λασκαράτο ίσως επηρεασμένος ο Μητροπολίτης Σπυρίδων Κοντομίχαλος,το 1852,με απόφασή του απαγορεύει τις βραδυνέςπεριφορές των επιταφίων των ναών των δύο πόλεων Αργοστολίου και Ληξουρίου και επιτρέπει μόνο των δύο μητροπολιτικών Ναών του Σωτήρος στο Αργοστόλι και του Παντοκράτορος στο Ληξούρι,από τις 5 μέχρι τις 7 το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής με συμμετοχή όλου του ιερατείου των πόλεων και των Αρχών. Στα χωριά η λιτάνευση του Επιταφίου γίνονταν κανονικάτο χάραμα. Ο ΔεσπότηςΚοντομίχαλοςμετά από πέντε χρόνια επανέρχεται: «…αν τις των ευλαβεστάτων ιερέωνθελήση να κάμηλιτανείαν του επιταφίου την πρωίαν του Αγίου και Μεγάλου Σαββάτου… δύναται τούτο να ποιήση, φθάνει να συμφωνήση μετά των επιτρόπων και φρονίμων ενοριτών της εκκλησίας».Mε το ίδιο έγγραφο επιτρέπει την λιτανείαπου είχε απαγορεύσει επίσης κατά την ΑγίανΜεγάληνΚυριακήν του Πάσχα.
Στην Κεφαλονιά, λέει ο Λουκάτος,«νυχτερινή Ανάσταση δεν γινόταν ούτε γίνεται αποβραδίς»,και συμπληρώνει:«οι νυχτερινές τελετές που κάνουν το Μέγα Σάββατο στις κεντρικές πλατείες τ’Αργοστολιού και του Ληξουριού είναι άσχετες από το έθιμο του τόπου. Τις έχουν επιβάλει η κρατική διοίκηση κι’η ανάγκη να μη χάσουν τις συνήθειές τους οι ξένοι».Μετά το Χριστός Ανέστη της Πλατείας οι άνθρωποι επιστρέφουν στα σπίτια τους, όπου λύοντας την νηστεία, επιδίδονται στο σχετικό φαγοπότι. Αυτή η «τάξη» αναγκάζει ακόμη και ανθρώπους που έζησαν όλη τη Μεγάλη Βδομάδα με νηστεία, εκκλησιασμό και κατάνυξη, να τα χαλάσουν τη Λαμπρή πιστεύοντας, ότι μπορούν να την «γιορτάσουν»ακούγοντας απλώς το Χριστός Ανέστη στην Πλατεία. Ακόμη και ο εκάστοτε Δεσπότης της Κεφαλονιάς «υποχρεώνεται»,για να τηρήσει το «έθιμο»,αφού πει το Χριστός Ανέστηστην Πλατεία να αποχωρήσει χωρίς να συνεχίσει να τελέσει τη Θ. Λειτουργία που μόνο με αυτή τελεσιουργείταιτο μυστήριο της Αναστάσεως.
Και γοητεύεται μενο λαογράφος μας Δ. Λουκάτοςαπό το γεγονός ότι «οι άλλες εκκλησιές του νησιού, όπως και της όληςΕφτάνησος,κάνουν πάντα την Ανάστασή τους το χάραμα της Κυριακής,με το φως της χαράς, όπως λέει κι΄ο Σολωμός, με της αυγής το δροσάτο ύστερο αστέρι…και όλη η παράδοση γύρω από την Ανάσταση του Χριστού μιλεί για πρωινά και όρθρους και γλυκοχαράματα…»,περιγράφει δε ένθερμα μια άλλη Ανάσταση, αυτή των Αρχαγγέλων στο Ληξούρι, που αρχίζει τις 8 το πρωί.Ούτως εχόντων των πραγμάτων παρατηρούμε ότι η δεύτερη Λειτουργία της Αναστάσεως ακολούθησε αντίθετη πορεία από εκείνη της πρώτης. Κινήθηκε από τα μεσάνυχτα προς στο πρωί της Κυριακής στα αστικά κέντρα της Κεφαλονιάς. Οι άρχοντες, οι αρχόντισσες και τα αρχοντόπουλα έπρεπε να έχουν χορτάσει ύπνο , για να πάνε στην εκκλησία φρέσκοι. Για το ίδιο λόγο είχαν και δύο λειτουργίες στην ίδια εκκλησιά κάθε Κυριακή στις πόλεις του Αργοστολιού και του Ληξουρίου, μία λίαν πρωί για τους ανθρώπους του μόχθου και άλλη αργότερα για τους άρχοντες.Η παρουσία των αρχόντων την ημέρατου Πάσχα ήταν υπολογίσιμη, αφού θα έκαναν και τον μποναμά του παπά.Σήμερα τις πρωινές ακολουθίες λίγοι τις παρακολουθούν. Γιαυτό άρχισαν κάποιοι ιερείς να τελούν τις νυχτερινές. Οι πολλοί όμως δεν μπορούν γιατί πρέπει να ακουστεί το Χριστός Ανέστησεπερισσότερα του ενόςχωριά που εξυπηρετεί ο κάθε παπάς.

Β
Σκεύη κεραμέως

Σχετικά με τα σκεύη του κεραμέως και την θραύση την οποία υφίστανται κατά τις εν λόγω ημέρες έχουμε να παρατηρήσουμε τα ακόλουθα.
1.Μια πρώτη αναφοράσε σκεύη κεραμέωςστην Κεφαλονιά είναι αυτή του Η.Τσιτσέλη που κάνει λόγο για τεθραυσμένα αγγεία ως εξής:Τη Μ. Παρασκευήτα παιδιά περιέρχονταν τις συνοικίες και τραγουδούσαν:Οι εβραίοι τα σκυλιά, που σταυρώσαν τον Χριστό, με τα πύρινα καρφιά!Πολύ αίμα έβγαλε,για τρείς μέρες έγιανε, στην πομπή σας Ιουδαίοι, και στη γάνασας Εβραίοι.«Αυτό το «επανελάμβανον και αι γυναίκες όταν έρριπτον κατά το Μ. Σάββατον τα τεθραυσμένα αγγεία και τα σκουπίδια του οίκου, τα οποία από της μ.Πέμπτης μέχρι του μ. Σαββάτου εφυλάττοντο ίνα ριφθώσιν από του παραθύρου κατά τηνώραν του κομματίου», μας πληροφορεί ο ίδιος .΄Εχουμε λοιπόν ρίψη εκτός από των σκουπιδιών και θραυσμένων αγγείων στο δρόμο από τις νοικοκυρές των σπιτιών!
Πρέπει να σημειωθεί ότι το σπίτι για τρείς μέρες έμενε ασκούπιστο σε ένδειξη πένθους. Και όταν το Μ. Σάββατο απέβαλλαν από το παράθυρο τα σκουπίδια οι γυναίκες λέγοντας«στην πομπή σας Ιουδαίοι και στη γάνα σας Εβραίοι», είναι σαφές ότι εκφράζανε τον αποτροπιασμό τουςστους σταυρωτές του Χριστούμέσασε ένα κλίμα γενικής αποστροφής και μίσους που επικρατούσε όλη τη Μεγάλη Παρασκευή με το κάψιμο του Ιούδα και τα υβριστικά τραγούδια των παιδιών.
Τα«τεθραυσμένα αγγεία», τα οποία πετούσαν μαζί με τα σκουπίδια, θα πρέπει να ήτανπήλινα αντικείμενα που ήθελαν να ξεφορτωθούν, ανανεώνοντας την οικοσκευή τους, επ’ ευκαιρίατης ανακαινίσεωςτων πάντων με τηνΑνάσταση του Χριστού.Σε άλλο σημείο οΤσιτσέλης είναι πιο σαφής.«Και επετούσαν και παλιόπιατα, παλιοπαδέλεςκαι άλλα διάφορα αγγεία και έλεγον: Στην πομπή σας κ.λ.π.».Επιβεβαιώνεταικαι εδώ η αποστροφή των γυναικών προς τουςσταυρωτές του Χριστού, τους Εβραίους, με τη ρίψη στον δρόμο των πήλινων θραυσμένων αγγείων μεταξύ των άλλων άχρηστων και βρώμικων πραγμάτων.
Στη Ζάκυνθο έχουμε την ίδια πρακτική μόνο που ο ανώνυμος πληροφοριοδότης τοποθετεί τη θραύση των πηλίνων σκευών τις πέντε το πρωί και τα σχετίζει με την τελετή του Επιταφίου. Λέγει σχετικά:«Όταν η πομπή φτάσει στη Μητρόπολη -στις πέντε το πρωί [….] αρχίζει το πανδαιμόνιο. Εκατοντάδες παράθυρα ανοίγουν και εξακοντίζεται ό,τι πήλινο υπάρχει, που να μη χρησιμεύει και τόσο στα σπίτια.Ασφαλώς η ημέρα αυτή είναι για τις στάμνες ημέρα εθνικής συμφοράς!» και συνεχίζει: «αυτό είναι το περίφημο “κομμάτι”».
2.Η πρακτική αυτή έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα στη Ζάκυνθοσε πιο εξελιγμένη βέβαια μορφή.Το Σάββατο του Λαζάρου φροντίζουν όλα τα σπίτια να προμηθευτούν βίκες τις οποίες γεμίζουν νερό και τις πετάνε από το παράθυροή το μπαλκόνι του σπιτιού τους το Μ. Σάββατο στο δρόμο, λέγοντας:στην πομπή των εβραίων.Ο περιορισμός και η ρίψη αποκλειστικά της αγορασμένης βίκας ή πήλινων σκευών αποτελεί, νεώτερη εξέλιξη, αφού, όπως μαρτυρεί και ολαογράφος πανεπιστημιακός καθηγητής Γ.Α. Μέγας και εδώ «Στη Ζάκυνθο ρίπτουν απ’ τα παράθυρα ό,τιαγγείονάχρηστον προς χαράν του Χριστού και πομπή των Οβραίωνε[…]»,όπως ακριβώς παλιά και στην Κεφαλονιά . Επί πλέον στη Ζάκυνθο δαγκώνουν και κλειδί λέγοντας σιδερένιον το κεφάλι μου, κοφίνι των Οβραίωνε». Άλλη συνήθεια στη Ζάκυνθο ήταν να«τρίβουν τους οφθαλμούς με τον αμνόν, δηλαδή με τα πέταλα από τριαντάφυλλα και νεραντζάνθια που παίρνουν την Μεγ. Παρασκευήν από τον Επιτάφιον».Ούτως εχόντων των πραγμάτων μπορούμε στο σπάσιμο των σκευών του κεραμέως να διαπιστώσουμε συνειδητή ή ασυνείδητη επιθυμία, ξεθυμασμένη πλέον, συντριβής των οβραίων, σύμφωνα με το τροπάριο του όρθρου της Μ. Πέμπτης.
3.Στη γειτονική Λευκάδα «Μόλις σημάνει η πρώτη καμπάνα του Μεγ. Σαββάτου οι νοικοκυρές “ρίχνουν το κομμάτι”δηλ, σπάνε ό,τι πήλινο “αγγειό” (σκουτέλα, πιάτο, πνιάτα κτλ.) τους βρίσκεται. Το έθιμο σχετίζεται με την ψαλμική φράση, που αναφέρεται στην ανάσταση του Χριστού: “και συντρίψεις αυτούς ως σκεύη κεραμέως”. Τότε η Φιλαρμονική γυρνούσε στους δρόμους της πόλης παίζοντας το“Εωθινό”. Σήμερα (από το 1997 με πρωτοβουλία του Δήμου) βγαίνει αργότερα στην Αγορά, όπου μοιράζονται πήλινα κεσεδάκια σε όλους για να ρίξουν το κομμάτι».
4. Κατά την ώρα του Ανάστα ο Θεός,γράφει ο Λουκάτοςγια την Κεφαλονιά«μέσα στην εκκλησία χτυπούσαν τα στασίδια ή κουνούσαν τους πολυελαίους, έξω άρχιζαν τα σμπάρα ή έριχναν να σπάσουν στο έδαφος πήλινα σκεύη».
Ας έλθουμε τώρα σε ένα μεγαλοβδομαδιάτικο δρώμενο, που κατά ιδιαίτερο τρόπο, λαμβάνει χώραμέσα στην εκκλησιά.Στα Μονοπολάτατης Παλικήςτο απόγευμα της Μ. Παρασκευής,αφού βάλουν φωτιά στο ομοίωμα του Ιούδα, μετά τα μεσάνυκτα αρχίζουν την ακολουθία του Επιταφίου και στη συνέχεια την λιτάνευσή του στο χωριό.Επιστρέφοντας στην εκκλησιά συνεχίζουν τον Εσπερινό και τηΛειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου -την Πρώτη Ανάσταση-και τελειώνουντο χάραμα.Κατά την ώρα που ο παπάς σκορπίζει δάφνες από την Ωραία Πύλη ψάλλοντας το Ανάστα ο Θεός πάνω στον δεύτερο όροφο του γυναικωνίτη μαζεμένα τα παιδιά προξενούν κάθε είδους θορύβους,χρησιμοποιώντας παντοίου είδους θορυβώδη αντικείμενα, ξύλα, σίδερα, τενεκέδες,πήλινα τα οποία ρίχνουν στο δάπεδο της εκκλησιάς. Το έθιμο συνεχίζεται μέχρι σήμερα, κάπως παραλλαγμένο, αφού μόνο ρίχνουν και σπάζουν μπότηδες.
5.Στον ναό του Αγίου Νικολάου Μηνιατών στο Ληξούρι έχουμε σπάσιμο σκεύους κεραμέωςτην ώρα του Ανάστα ο Θεός, όταν ο ιερέας κλωτσάει μιαλαῒνατοποθετημένη στην Ωραία Πύλη γεμάτη δαφνόφυλλα και λιόφυλλα, που σκορπίζονται στο Ναό.Κάτι παρόμοιο συνέβαινε και στον ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου στο χωριό Χαβριάτα της Παλικής.
6. Οι δύο άλλες περιπτώσεις σπασίματος μπότηδων στην εκκλησία της Μητροπόλεως Αργοστολίου και στην Εκκλησία της Σκάλας είναι πρόσφατες,καθώς και το σπάσιμο μπότηδων, αγορασμένων από παρακείμενο έμπορο,κατά τη διάρκεια της τελετής της Αναστάσεως που έλαβε χώρα για πρώτη φορά στην πλατεία των Λουκεράτων στην Παλική με τη συμμετοχή πέντε ιερέων.

Στις παραπάνω πρακτικές μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής:
Α. α) Ότι η συνήθεια των γυναικών της Βενετοκρατίας να πετούν τα σκουπίδια και σπασμένα κεραμικά στον δρόμοείναι έθιμο με όλη τη βαρύτητα της λέξης, είναι δηλ.πράξη που βιώνεται, δεν γίνεται για διασκέδαση και προπαντός δεν είναι θέαμα.β) Πρωταγωνίστρια είναι γυναίκα.γ)Επί τριήμερο η νοικοκυρά ανέστελλε κάθε εργασία στο σπίτι της σε ένδειξη σεβασμού και πένθους στο πάθος και τον θάνατο του Χριστού. δ)Σαν έθιμο έχει καθολικότητα, δεν αποτελεί δηλ.έργο μιας ορισμένης κατηγορίας ή ομάδος ανθρώπων που ενεργούν ιδιωτικώς και για τους δικούς τους λόγους. ε)Ο τελετουργικός χώρος της πράξεως είναι πρωταρχικά το σπίτι.στ)Τα σκεύη κεραμέως που έριχναν στον δρόμο αποτελούσαν αντικείμενα που θεωρούνταν άχρηστα και έπρεπε να αποβληθούν μαζί με τα άλλα σκουπίδια.ζ) Υπάρχει ο «λόγος» της απορρίψεως των σπασμένων αγγείων και των σκουπιδιών, και αυτή είναι η πομπή και η γάνα των Εβραίωνσταυρωτών του Χριστού, οι οποίοι με την Ανάστασή Του θραύτηκαν ως σκεύη κεραμέως, κατά τουμνικόαίτημα καιαπεβλήθησαν.
Β. Το έθιμο αποχρωματίζεται, χάνει τομαγικό του χαρακτήρα, καθώςτο μίσοςκατά των Εβραίων ατονείκαι η όλη παράσταση, έχοντας περιβληθεί συμβολισμό, αναφέρεται γενικά και άχρωμα στους εχθρούς του Χριστού, που θα συντριφτούν σαν τα σκεύη του κεραμέως.Περαιτέρω, για τον πολύ κόσμο η πράξη αυτή επαναλαμβάνεται για το καλό και για να είμαστε καλά και του χρόνου. Αρέσει, γιατί ανακαλεί στο υποσυνείδητο παλιότερα αποχρωματισμένα βιώματα, συμβάλλει στην εορταστική ατμόσφαιρα των ημερών και βοηθάει στη τουριστική ανάπτυξη του τόπου. Αυτή είναι η πραγματικότητα!Αυτό που γίνεται στην Πλατεία του Αγίου Μάρκου σήμερα στην Ζάκυνθο, όπως και αυτό που γίνεται στην Κέρκυρα, είναι απλώς σπάσιμο μπότηδων.
​Γ.Στο έθιμο τωνΜονοπολάτων της Παλικής δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι κυριαρχεί το έθιμο του μπότη, αφού μόνο είχαν επιστρατευτεί σπασμένα κομμάτια για να συμβάλουν στην δημιουργία του πανδαιμόνιου που γινόταν επί τωακούσματι του Ανάστα ο Θεός,μεκτυπήματα των στασιδιών, σμπάρα, κρούση τενεκεδένιων αντικειμένων κ.α.γεγονός που συνέβαινε καιαλλού, όπως στονΜητροπολιτικού ναό της Ζακύνθου, που μέχρι σήμερα κτυπούν και σείουν ακόμη και το τέμπλο για να δηλώσουν το σεισμό.Πάντως στη Ζάκυνθο μέσα στο ναό μπότηδεςδεν σπάζουν, μόνο έξω στο προαύλιό του.
​Δ.Ομοίως δεν αποτελεί αυτονομημένη πράξη το σπάσιμο πήλινου αντικειμένου,αυτού, που περιέχει φύλλα δάφνης και ελιάς,μεκλότσημα του παπά από την Ωραία πύλη τηνώρα του Ανάστα ο Θεός στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου Μηνιατών στο Ληξούρι. Αλλού και άλλοτε τα φύλα της δάφνης περιέχονται σε κανίστρα.
Ε.Το σπάσιμο μπότηδων μέσα στην εκκλησιά ως αυτονομημένη ενέργεια αποτελεί γεγονός που δεν μαρτυρείται στην παράδοση. Και αυτό είναι προφανές αφού η πράξη αυτή καθ’ εαυτήν σχετίζεται με την ομοιοπαθητική μαγεία. Και αν ακόμη θέλαμε συμβολικά να «παραστήσουμε»την συντριβή που έπαθαν οι εχθροί του Χριστού με την Ανάστασή Του αυτό δεν θα γινόταν εντός του Ναού, δεδομένου ότι ο ναός δεν είναι χώρος τέτοιων παραστάσεων, αλλά μυσταγωγίας και μάλιστα παραστάσεων αυτόχρημα φθηνών και χυδαίων .
Στ. Η πρακτική των Μονοπωλάτων και του Αγίου Νικολάου των Μηνιατών μαρτυρεί εμμέσωςεκείνο που επιβεβαιώνει και ο Λουκάτος:το σπάσιμο κεραμικών στο προαύλιο της εκκλησίας κατά την ώρα του Ανάστα ο Θεός. (βλ. παραπάνω).Αυτή ήτανκαι η πρακτική της Ζακύνθου (βλ. παραπάνω) και προφανώς και των άλλων νησιών της Επτανήσου. Στην περίπτωση των Μονωπολάτων και του Αγίου Νικολάου των Μηνιατώναπλούστατα αυτή η πρακτική, λόγω υπερβάλλοντος ζήλου, πέρασε μέσα στον ναό.
Ζ. Η αναφορά στα θραύσματα των σκευών του κεραμέως σαφώς παραπέμπει στο γεγονός της Αναστάσεως του Χριστού.Η θραύση αγγείων εδώ δεν έχεισχέση με το σπάσιμο πιάτου κατά την εκφορά του νεκρού από το σπίτι , διότι δεναφορά τον νεκρό Χριστό της Μεγάλης Παρασκευής, αλλά τον αναστημένο Χριστό τουΜεγάλου Σαββάτου,και λαμβάνει χώρα όχι την Μ. Παρασκευή, αλλά το Μ. Σάββατο και δη κατά την Πρώτη Ανάστασημε την προφητική ψαλμική εξαγγελίατου μοναδικού γεγονότος,«Ανάστα ο Θεός…».

Γ΄. Το Μεγάλο κομμάτι

Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο που συνδέεται άμεσα με τις παραπάνω συνήθειες:το Κομμάτι,που νοσταλγικά αναπολεί ο ζακυνθινός ποιητής ΙωάννηςΤσακασιάνος: Πού αλλού το Μέγα Σάββατο κομμάτι θα γροικήσω – με το κλειδί στο στόμα μου την βίκα θα τσακίσω . Πρόκειται για το ίδιο κομμάτι, πουοι Κεφαλονίτισσες, οι Ζακυνθινές, οι Λευκαδίτισσες, οιΚερκυραίες και οι άλλες Επτανήσιες γυναίκες περίμεναν να πέσει για να ρίξουν τα σπασμένα αγγεία στον δρόμο καθώς λέει ο Τσιτσέλης.Το κομμάτι αυτό ο Ζακυνθινός ποιητής νοσταλγικά περιμένει να τογροικήσει,να το ακούσει. Τι είναι λοιπόν; Ιδού η περίπτωση.
Τις 24 Μαρτίου του 1841 ο Μητροπολίτης Κεφαλληνίας Παρθένιος Μακρής(1824-1842) αποστέλλει στον τότε Ύπαρχο Κεφαλληνίας ΙππότηΚαμήλοΔελλαδέτσιμα (1840-1842) την ακόλουθη επιστολή.
Εκλαμπρότατε,
Προς διατήρησιν της εκκλησιαστικής ευταξίας, λαμβάνω την τιμήν να παρακαλέσω την Υμετέραν Εκλαμπρότητα, όπως διατάξη όπου ανήκει, ίνα απαραλλάκτωςεκπληρωθήκατά το προσεγγίζον Μ. Σάββατον, το όσον παρά της εμήςταπεινότητος διετάχθη, το παρελθόν έτος, σχετικώςεις την περίστασιν του κοινώς λεγομένου Μεγάλο Κομμάτι, διό τη αποστέλλω αντίγραφον της τότε προς τον εκλαμπρότατονανθύπαρχον υπό της εμήςταπεινότητοςπεμφθείσης επιστολής δια καθαρωτέρανσαφήνειαν του προκειμένου.
Εν τοσούτω διαμένω της Υμετέρας εκλαμπρότητος ο Μ. Κεφαλληνίας Παρθένιος.

Η επιστολή του Μητροπολίτη δεν μας λέει ούτε τι ήταν τοΜεγάλο Κομμάτι ούτε ποια σχέση είχε η Εκκλησία με αυτό.Διευκρινίζει όμως οΤσιτσέλης: «Ο λαός καλεί την στιγμήν του Ανάστα ο Θεός κομμάτι, η δε συνήθης φράσις δια το πράγμα είναι πέφτει το κομμάτι». Και ακόμη διασαφηνίζει:«Η σωζόμενη από της Ενετοκρατίας φράσις αύτη έχει τηνσχέσιν της προς έθιμον παλαιόν εκλιπόν πλέον,καθ΄ό από του πρώτου σφαττομένουβοόςεφέρετο ως δώρον τω προβλεπτή μέγα τεμάχιον, αχνίζον έτι και αιμόρρυτον, όπερ εκάλουν κομμάτι όπερ και έρριπτε δια το ταχύτερον ο κρεοπώλης προ της εισόδου του οίκου, όθεν η φράσις έπεσε το κομμάτι, ήνοιξε η αγορά. Διότι προ τούτου δεν επετρέπετο, και δια τούτο έσπευδεν ο κρεοπώλης ίνα πρώτος εκείνος ανοίξη το κρεοπωλείον του».
Κάτι παρόμοιο γινόταν και στην Ζάκυνθο. «Γραφικότατα επίσης είναι και τα επακόλουθα του “κομματιού”. Η σκηνή μεταφέρεται τώρα στο νοτιοανατολικό μέρος της πόλεως-στα σφαγεία. Εκεί ασφαλώς γίνεται ένας από τους πιο πρωτότυπους αγώνες ταχύτητος. Κάμποσα κάρρα, φορτωμένα με τα σφάγια, που θα χρησιμεύσουν για την Πασχαλινή ευωχία, παρατάσσονται στη γραμμή. Και όταν δοθή το σύνθημα κάτω από τις θριαμβευτικές κραυγές του πλήθους, αρχίζουν να τρέχουν ξεφρενιασμένα, ακολουθώντας τον παραλιακό δρόμο, προς την πόλι. Ο ιδιοκτήτης του κάρρου που θα φτάση πρώτος στο τέρμα-στο κρεοπωλείο δηλ. του «άμμου»- παίρνει δώρο, οι δε Ζακυνθινοί προτιμούν να αγοράσουν από αυτόν κρέας, για το Πασχαλινό τους τραπέζι».
Αλλά και στη Λευκάδα «Όταν λειτουργούσε το “ΔημοτικόνΑγορείον” στο Μακρά, μόλις έπεφτε το “κομμάτι” οι χασάπηδες έσφαζαν τα αρνιά για το πασχαλινό τραπέζι. Άλλοι πήγαιναν στα σπίτια όσων έτρεφαν δικά τους αρνιά, τα έσφαζαν και έκαναν τρείς σταυρούς στους παραστάδες της πόρτας με το αίμα του σφαγίου, όπως οι Ισραηλίτες στην Αίγυπτο, γα να μην εξολοθρεύσει ο Άγγελος τα παιδιά τους (όπως έκανε στα παιδιά των Αιγυπτίων)».
Από τα ανωτέρω είναι σαφές πλέον ότιαυτό που είπαν κομμάτι,πέφτειτη στιγμή που ακούγεται το Ανάστα ο Θεός… το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, σηματοδοτώνταςτην έναρξη της σφαγής των βοών, αμνών, εριφίων και των λοιπών άλλων δραστηριοτήτων, εγκαινιάζοντας δηλ. την πασχάλιο περίοδο. Το πέταγμα στον δρόμο των σκουπιδιών και σπασμένων αγγείων και γενικά ο καθαρισμός του σπιτιού,ηβαφή των αυγών,η παρασκευήπασχαλινώνγλυκών καιεδεσμάτων,το σκόρπισμα της δάφνης στην εκκλησία,το κούνημα των πολυελαίων,τα κροτήματα και οι θόρυβοι μέσα στον ναόκαι έξω αυτού ,οι κωδωνοκρουσίες, τα σμπάρακ.λ.π. περίμεναν να πέσει το κομμάτι.
​Αναζητήσαμε και βρήκαμε την επιστολή την οποία ο Μητροπολίτης Παρθένιος είχε στείλει τον προηγούμενο χρόνο προς τον Ύπαρχο,προκειμένου να πληροφορηθούμε περισσότερα για το μεγάλο κομμάτικαι κυρίως τί σχέση μπορούσε να είχε η Εκκλησία με αυτό.Την δημοσιεύουμε ακολούθως:
Την8 Απριλίου 1840
Εκλαμπρότατε,
Η εμήταπεινότης ακολουθούσα την παρά των προκατόχων αυτής, εις την πόλινταύτηνδιατηρηθείσανσυνήθειαν την ημέραν του Αγίου και Μεγάλου Σαββάτου, εις την προς τους πιστούς γνωστοποιουμένην δια των κωδώνων έναρξιν της του Κυρίου ημών Αναστάσεως γινομένη πάντοτε, ως και εις τας λοιπάς του Κράτους τούτου Νήσους, υπό μιάς παρά του Μητροπολίτου διωρισμένης εκκλησίας, και ώρας, και επιθυμούσα να λείψη εις το εξής, η προ ολίγων ετών υπό τινων εις την περίστασινταύτην γινομένη κατάχρησις, ήτις και τηνεκκλησιαστικήνευταξίαντηρούντας πιστούς χριστιανούς συγχίζει, δηλ. να σημαίνωσιν οποίαν ώραν θέλουν και οποία εκκλησία προλάβη, προς αποφυγήν ουν τούτων απάντων, και προς διατήρησιν της εκκλησιαστικής ευταξίας, λαμβάνω την τιμήν να γνωστοποιήσω την Υμετέραν Εκλαμπρότητα ότι η παρά της εμήςΤαπεινότητοςδιωρισθείσα εκκλησία δια να αρχίση το σήμαμα των κωδώνων πρώτη εις την περίστασιν του κοινώς λεγομένου μεγάλο κομμάτι και μετ΄αυτήν αι λοιπαίεκκλησίαι, είναι η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Παρακαλείται λοιπόν η Υμετέρα εκλαμπρότης, ίνα ευαρεστηθή επισήμως να γνωστοποιήση, περί τούτου την εκτελεστικήναστυνομίαν, όπως λάβη τα περί τούτου αναγκαία μέτρα, ίνα μη συμβή εις την περίστασινταύτην ουδεμία αταξία,δηλ.να μη σημάνηκαμμία άλλη εκκλησία, εάν πρότερον δεν σημάνη η Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, το οποίον θέλειακολουθήση ενκαιρώ αρμοδίωπαρ΄εμοίδιορισθέντι.
Εν τοσούτωσημειούμαι της Υμετέρας Εκλαμπρότητος. Ο Μ. Κεφαλληνίας Παρθένιος.
Προς τονΕκλαμπρότατονΚύριονΚύριον ….Μελλησινόνανθ΄ύπαρχον.

Από την επιστολή εξάγεται ότι ο ρόλος της Εκκλησίας περιοριζόταν στην σηματοδότηση με κωδωνοκρουσίες της ενάρξεως όλων εκείνων των δραστηριοτήτων που συνοψίστηκαν στη λέξη κομμάτι,δηλ.το κομμάτικρέας που ο ταχύτερος των χασάπηδων πήγαινε ρεγάλο στον Πρεβεδούρο με το άκουσμα του: «Ανάστα ο Θεός κρίνων την γην…»
Το έθιμο αυτό,κατά την πληροφορία του Μητροπολίτου, ελάβαινε χώρα και στα αλλάνησιά του Ιονίουπου ήταν υπό την Αγγλική Προστασία.Οριζόταν μια εκκλησία που θα σήμαινε πρώτη, σηματοδοτώντας την έναρξη. Στη Ζάκυνθομέχρι σήμερα την έναρξη δίνει ο Μητροπολιτικός ναός του ΑγίουΝικολάου, στον οποίο και μόνο ο επιτάφιος γίνεται το χάραμα και ακολουθεί η Λειτουργία του Μ.Σαββάτου,έτσι που το Ανάστα ο Θεός ακούεταιπερί την ανατολή του Ηλίου.Στην Κεφαλονιά, συγκεκριμένα στο Αργοστόλι,από το παραπάνω κείμενο καταλαβαίνουμε ότι καθένας ήθελε για την ενορία του τα πρωτεία.΄Ετσιόλοι βιάζονταν να φτάσουν στο σημείο εκείνοπου ψάλλεταιτο «Ανάστα ο Θεός..»για να σημάνουν, με αποτέλεσμα να διασαλεύεται και ο χρόνος τελέσεως των Ακολουθιών, αλλά και ο τρόπος, γεγονός που ανάγκασε και το Δεσπότη να επέμβη και να ρυθμίσει το σήμαμα. Στην πόλη του Αργοστολιού, ίσως και του Ληξουριού οι εκκλησίες πρέπει να λειτουργούσαν όλες το χάραμα γι΄αυτό και υπάρχει σύγχυσηποια θα σημάνει πρώτη το κομμάτι.Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι σε όσες εκκλησιέςο Επιτάφιος έβγαινε το χάραμα, με την επιστροφή στην εκκλησία άρχιζε η εν λόγω Ακολουθία της Πρώτης Αναστάσεως. Κάποια στιγμή λοιπόν γύρω στην ανατολή του ηλίου,έπεφτε το κομμάτι που σηματοδοτούσε την προετοιμασία για το Πάσχα.

Συμπερασματικά:Σπάσιμο πηλίνων σκευών μέσα στην εκκλησία ούτε στην Κεφαλονιά, ούτε στη Ζάκυνθο, ούτε στην Λευκάδα, ούτε αλλού μαρτυρείται.Το σκοπούμενο ενός τέτοιου δρώμενου από τις γυναίκες ήταν η εκδήλωση αποστροφής προς τους σταυρωτές του Χριστού, τους Εβραίους. Η ρίψη σπασμένων κεραμείων σκευών σε μια περίπτωση μέσα στην εκκλησία μαζί με άλλα αντικείμενα, όπως και ή ίδια ενέργεια έξωστα προαύλια των εκκλησιώνεπί τω ακούσματι του ψάλματοςΑνάστα ο Θεός κρίνων τηνγην,αποσκοπούσε στη δημιουργία θορύβου, πράγμα που γίνεται, σε μεγαλύτερο βαθμό, και κατά την «κανονική», θα λέγαμε, Ανάσταση.Το σπάσιμο των μπότηδων σαφώς αποκλείστηκε από τον ναό και τις Ακολουθίες, διότι στον συμβολισμό τον οποίο η πρακτική αυτή έχει περιβληθεί θα μπορούσε να ανιχνεύσει κανείς, πέρα από το μίσος κατά των εχθρών του Χριστού, ίχνη ομοιοπαθητικής μαγείας,εφόσον επιζητείται η συντριβή των εχθρών Του (εδώ των Εβραίων), καθ’ όν τρόπον θραύονται τα σκεύη του κεραμέως. Η κατανόηση του άλλου συμβολισμού που έχει σχέση με την αποβολή των παλαιών και φθαρμένων και την αντικατάστασή τους δια των «καινών» προϋποθέτει ηπιότερες συνθήκες από εκείνες της Μ. Εβδομάδος, με την προδοσία και καταδίκη του Αθώου, και πνευματικότερη βίωση του γεγονότος της Αναστάσεως,που δεν εκδηλώνεται με θορύβους,σμπάρα, πολυποσίες, πολυφαγίες και κραιπάλες.

​​​​Επιμύθιον

1)Το γεγονός της θραύσεως πηλίνων αντικειμένων ερείδεται επίτου ψαλμικού στίχου «ως σκεύη κεραμέως συντρίψεις αυτούς […]»(Ψαλμ. 2,9) και επί του τροπαρίου «ίνα συντρίψω αυτούς ως σκεύη κεραμέως»(όρθρος Μ. Πέμπτης) και σχετίζεταιμε την Λειτουργία της Πρώτης Αναστάσεως,όταν στο άκουσμα του Ανάστα ο Θεός σπάζουν τα εν λόγω πήλινα σκεύη.
2) Η θραύση των πήλινων σκευών γινόταν στα σπίτια, στους δρόμους και στους περιβόλους των εκκλησιών. Ουδέποτε μέσα στην εκκλησία. Οι περιπτώσεις των Μονοπωλάτων και του Αγίου Νικολάου Μηνιατών, πιθανόν και άλλων, αποτελούν μεταγενέστερες παρεκβάσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα.
3) Το έθιμο είναι πανεπτανησιακό.
4) Σήμερα στην Ζάκυνθο διατηρείται εν πολλοίς στην πρωταρχική του μορφή. Σπάζουν στα σπίτια μπότηδες και τους πετούν στον δρόμο, και αυτό γίνεται αφού πέσει το κομμάτικαι σημάνουν οι καμπάνες,επί τω ακούσματιτουΑνάστα ο Θεός. Η νεότερη συνήθεια να σπάζουν μπότηδες έξω από την εκκλησία του Αγίου Μάρκου έχει οικονομικά και τουριστικά κίνητρα.
5) Στη Λευκάδα έχουν κρατήσει το έθιμο στην πρωτογενή του μορφή, έχοντάς το εντάξει στα πολιτιστικά τους δρώμενα.
6) Στην Κέρκυραἡ ρίψη των μπότηδων από τα υψηλά μπαλκόνια των σπιτιών τις 11 η ώρα το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου έγινε θέαμα με πανελλήνια, και όχι μόνο, θεαματικότητα. Η πληροφορία που δίδεται σε τουριστικό φυλλάδιο για την προέλευση του εθίμου είναι ότι το αυτό «αποτελεί μεταφορά ενός βενετσιάνικου εθίμου, σύμφωνα με το οποίο οι Ενετοί συνήθιζαν την Πρωτοχρονιά (σημαντικότερη εορτή τους), να ρίχνουν από τα παράθυρά τους παλιά αντικείμενα, προκειμένου να αντικαταστήσει ο νέος χρόνος . Κατ΄άλλους το έθιμο είναι ειδωλολατρικής προέλευσης, δεδομένου ότι το Πάσχα εγκαινιάζειουσιαστικά την αρχή της νέας βλαστικής περιόδου, οπότε οι τρυφεροί καρποί συλλέγονται στα νέα δοχεία, ενώ τα παλιά καταστρέφονται. Οι Κερκυραίοι ανανοηματοδότησαν την τοπική αυτή παράδοση προσφέροντάς της χριστιανικό περιεχόμενο, αφού ουσιαστικά αναπαρίσταται ο Αναστάσιμος λόγος του Κυρίου «ίνα συντρίψω αυτούς ως σκεύη κεραμέως»
7)Στην Κεφαλονιά λησμονήθηκε παντελώς. Με το παρόν πόνημαφανερώσαμε την προϊστορία του. Η «αναβίωση»του εθίμου – άλλο πράγμα η «βίωση»-εντάσσεται στηνανάγκη για «άρτον και θεάματα»Σήμερα δεν είναι εύκολο οι άνθρωποι να αρχίσουν να σπάνε μπότηδεςστα σπίτια τους και στα σοκάκια και να λένε στη πομπή και γάνα των οβραίων, Έτσι αναβίωση του εθίμουστη κερκυραϊκή τουμορφή απέμεινε μόνη επιλογή.Η επανασύνδεσή του με τον χώρο και το πνεύμα που το γέννησε, την Εκκλησία, προϋποθέτει τουλάχιστον το ψάλσιμο τουΑνάστα ο Θεός κρίνων την γην,μεταδιδόμενο από μεγάφωνα με ταυτόχρονη κρούση των καμπανών. Όσον αφορά τον τόπο,αυτός θα μπορούσε να είναι τα προαύλια των εκκλησιώνμε ρίψη των μπότηδωναπό τακαμπαναριά. Εννοείται ότιμε το άκουσμα του Ανάστα ο Θεός δεν λύεται η νηστεία, ούτε αρχίζουν χοροί και τραγούδια..Κάπως έτσι η«αναβίωση»του εθίμουθα γινόταν πιο πειστική, διαφορετικά η απλή επανάληψή του χωρίς αναφορά σε κάποια γενετικά στοιχεία του θα το αποχρωμάτιζε και κακοποιούσε.

Πρωτοπρεσβύτερος Ιωάννης Δ. Μεσολωράς.
Διδάκτωρ Θεολογίας-Μουσικοδιδάσκαλος.
Εφημέριος Ι. Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Αργοστολίου.