Στον επιστημονικό κόσμο επικρατεί επιφύλαξη σχετικά με το κατά πόσο είναι εφικτό να δώσουμε έναν απόλυτο ορισμό της νοημοσύνης, ο οποίος να είναι αποδεκτός από όλους. Μπορούμε ωστόσο να πούμε, ότι η νοημοσύνη αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην ικανότητα του ανθρώπου να παίρνει πρωτοβουλίες, να κρίνει, δηλαδή να αξιολογεί καταστάσεις και να προσαρμόζεται.

Σχετικά πρόσφατα, ο Gardner (1983) ανέπτυξε την θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης, σύμφωνα με την οποία το άτομο κατέχει ένα ενοποιημένο μείγμα από οκτώ τουλάχιστον είδη νοημοσύνης. Οι τύποι νοημοσύνης είναι ευδιάκριτοι μέσα στον εγκέφαλο, αλλά στην πράξη αναπόφευκτα εκφράζονται με πιο ενοποιημένο τρόπο. Ως εκ τούτου, κάθε τύπος νοημοσύνης δεν λειτουργεί ανεξάρτητα, αλλά μαθαίνουμε, επικοινωνούμε, λύνουμε προβλήματα κτλ. με οχτώ τουλάχιστον διαφορετικούς τρόπους που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους:

1. Η γλωσσική νοημοσύνη συναντάται σε ανθρώπους, οι οποίοι επιδεικνύουν μια ευκολία στη χρήση των λέξεων και της γλώσσας και στην κατανόηση οδηγιών και σημασιών λέξεων. Είναι συνήθως καλοί στην ανάγνωση, στον γραπτό λόγο, στην αφήγηση ιστοριών και στην απομνημόνευση λέξεων και ημερομηνιών. Μαθαίνουν καλύτερα μέσω της ανάγνωσης, της τήρησης σημειώσεων και της συζήτησης και διαθέτουν πειθώ και χιούμορ. Επίσης, μαθαίνουν ξένες γλώσσες πολύ εύκολα, καθώς έχουν υψηλή λεκτική μνήμη και ανάκληση και μια ικανότητα να καταλαβαίνουν και να χειρίζονται σωστά τη σύνταξη και τη δομή μιας γλώσσας.
2. Λογικο-μαθηματική νοημοσύνη είναι η ικανότητα να υπολογίζεις, να μετράς, να ερευνάς σχέδια, κατηγορίες και σχέσεις με το χειρισμό αντικειμένων ή συμβόλων και να πειραματίζεσαι με έναν ελεγχόμενο και πειθαρχημένο τρόπο.
3. Κιναισθητική (σωματική) νοημοσύνη είναι η ικανότητα να χρησιμοποιείς κατάλληλα και συνδυασμένα κινητικές δεξιότητες σε αθλήματα και χορό (επινόηση και εκτέλεση). Υποδεικνύει ικανότητα οπτικοκινητικού συντονισμού και σχετίζεται με τη λεπτή και αδρή κινητικότητα. Η σωματική νοημοσύνη υποκινεί το σώμα να λύνει προβλήματα, να επινοεί και να μεταβιβάζει ιδέες και συναισθήματα. Αθλητές, χειρουργοί, χορευτές, χορογράφοι, γραφίστες χρησιμοποιούν τη σωματική νοημοσύνη. Το περιεχόμενό της είναι επίσης ορατό σε παιδιά που απολαμβάνουν τα παιχνίδια, που προτιμούν να παρουσιάζουν τις εργασίες τους με μοντέλα παρά με κείμενο, και που ρίχνουν με επιτυχία το τσαλακωμένο τους χαρτί μέσα στο καλάθι των αχρήστων πετώντας το πάνω από τα κεφάλια των συμμαθητών τους!
4. Η νατουραλιστική νοημοσύνη σχετίζεται με τη φύση και τον φυσικό περίγυρο. Οι άνθρωποι με νατουραλιστική ή φυσιοκρατική νοημοσύνη, όπως αλλιώς ονομάζεται, έχουν ευαισθησία ως προς τη φύση και τη θέση του ανθρώπου σ’ αυτήν, τάση προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, ευκολία στη φροντίδα και την αλληλεπίδραση με τα ζώα, Μαθαίνουν καλύτερα όταν το αντικείμενο μάθησης περιλαμβάνει συλλογή ή ανάλυση ή είναι στενά συνδεδεμένο με τη φύση, ενώ δεν αρέσκονται στο να μαθαίνουν άγνωστα ή φαινομενικά άχρηστα πράγματα που συνδέονται ελάχιστα ή καθόλου με τη φύση. Βασική ικανότητα στους βοτανολόγους, γεωπόνους, κτηνιάτρους, αλλά και στους σεφ.
5. Η οπτική/χωροταξική νοημοσύνη σχετίζεται με την οπτική αντίληψη και υποδηλώνει οξυμένη ικανότητα οπτικοκινητικού συντονισμού. Πρόκειται για την ικανότητα να παρατηρείς και να χειρίζεσαι νοερά μια μορφή ή αντικείμενο, να παρατηρείς και να δημιουργείς τάσεις, ισορροπίες και συνθέσεις με μια παραστατική και χωρική έκθεση. Είναι η ικανότητα να σχηματίζεις παραστατικές χωρικές αναπαραστάσεις του κόσμου και να τις μεταφέρεις νοερά ή αισθητά. Οι άνθρωποι με χωροταξική νοημοσύνη διαθέτουν πολύ ισχυρή οπτική μνήμη, καλλιτεχνική τάση, φαντασία και παρατηρητικότητα. Τέτοιου τύπου νοημοσύνη απαιτείται στους γλύπτες, ζωγράφους, αρχιτέκτονες, πιλότους, σχεδιαστές, διακοσμητές, γραφίστες, αρχιτέκτονες, φωτογράφους, ναυτικούς, πιλότους, σύμβουλους ομορφιάς.
6. Η μουσική (ρυθμική) νοημοσύνη αναφέρεται στην ακουστική αντίληψη, καθώς επίσης την ικανότητα να εκλαμβάνεις, να εκτελείς και να συνθέτεις μουσική. Εμπεριέχει ευαισθησία στην κίνηση, στο ρυθμό και τη χροιά του ήχου. Σκέφτεσαι με ήχους, με ρυθμούς ή μελωδίες – με μουσική (έχεις μουσική στο μυαλό σου τις περισσότερες ώρες). Εκτός από τους συνθέτες και τους οργανοπαίκτες, αυτήν τη νοημοσύνη παρουσιάζουν και όσοι συναρπάζονται από το τραγούδι των πουλιών έξω από το παράθυρο καθώς και οι μαθητές που χτυπούν απλούς ή σύνθετους ρυθμούς πάνω στα θρανία με τα μολύβια τους γιατί αυτό τους βοηθά να συγκεντρωθούν καλύτερα!
7. Διαπροσωπική νοημοσύνη είναι η ικανότητα να καταλαβαίνεις τους άλλους ανθρώπους, να επισημαίνεις τους σκοπούς, τα κίνητρα και τα ενδιαφέροντά τους και να δουλεύεις μαζί τους αποτελεσματικά. Οι άνθρωποι που έχουν αναπτυγμένη διαπροσωπική νοημοσύνη είναι συνήθως εξωστρεφείς. Επικοινωνούν αποτελεσματικά και εύκολα με άλλους, ανεξάρτητα από το αν ηγούνται ή όχι μιας ομάδας. Μαθαίνουν καλύτερα δουλεύοντας ομαδικά και απολαμβάνουν συχνά τη συζήτηση, ενώ συχνά ασχολούνται με τα κοινά. Δάσκαλοι, πολιτικοί, πωλητές, κοινωνικοί λειτουργοί, ψυχολόγοι, νοσηλευτές, ηθοποιοί, παρουσιαστές, προπονητές, υπεύθυνοι δημοσίων σχέσεων, επικοινωνιολόγοι, γονείς κλπ. μπορεί να την διαθέτουν αλλά σίγουρα την χρειάζονται.
8. Ενδοπροσωπική νοημοσύνη είναι η ικανότητα για κατανόηση των βαθύτερων αισθημάτων, επιθυμιών και ιδεών του εαυτού. Αποτελεί ικανότητα προσωπικής γνώσης που στρέφεται προς τον εαυτό. Αν και είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστεί το περιεχόμενό της και σε ποιο βαθμό κάποιος κατέχει αυτό τον τύπο νοημοσύνης, μπορούν να διατυπωθούν κάποιες ενδείξεις: έχουν αναπτυγμένο αυτόν τον τύπο νοημοσύνης όσοι αξιοποιούν και εμπλέκουν αποτελεσματικά όλα τα άλλα είδη νοημοσύνης, γνωρίζουν τις αδυναμίες τους και είναι προσεχτικοί στις αποφάσεις και στις επιλογές τους. Είναι συνήθως εσωστρεφή άτομα, προτιμούν να εργάζονται ατομικά, με αναζητήσεις που βασίζονται στην σκέψη ή τη φιλοσοφία. Μαθαίνουν καλύτερα όταν επικεντρώνονται σε ένα συγκεκριμένο θέμα μόνοι τους και συχνά είναι τελειομανείς. Χαρακτηρίζονται από αυτοσυγκέντρωση, επιμέλεια, προσοχή, μεταγνωστική ικανότητα, κατανόηση διαφορετικών αισθημάτων, καθώς και υψηλή μεθοδικότητα στη σκέψη και στη λογική. Ξέρουν ποιοι είναι, τι θέλουν, τι μπορούν να κάνουν, πότε χρειάζονται βοήθεια, πώς αντιδρούν, τι να αποφεύγουν. Ψυχολόγοι, πνευματικοί ηγέτες και φιλόσοφοι διαθέτουν αυτού του είδους τη νοημοσύνη.

Ο Gardner υποστηρίζει ότι το καθένα από τα παραπάνω είδη νοημοσύνης ακολουθεί το δικό του ξεχωριστό αναπτυξιακό δρόμο. Για παράδειγμα, η μουσική νοημοσύνη συχνά εμφανίζεται σε νεαρή ηλικία. Η λογικο-μαθηματική φαίνεται ότι κορυφώνεται προς το τέλος της εφηβείας και στις αρχές της ενηλικίωσης. Το είδος της χωρικής νοημοσύνης στο οποίο στηρίζονται οι καλλιτέχνες μπορεί να φτάσει στο αποκορύφωμά της πολύ αργότερα. Επίσης, δεν γίνεται διάκριση μεταξύ ικανότητας και νοημοσύνης. Οι ασχολίες καθενός μέσα στην πολύπλοκη πραγματικότητα καθορίζονται κυρίως από το ενδιαφέρον, τις εμπειρίες, τα ερεθίσματα και άλλα κίνητρα και όχι από τη νοημοσύνη (που φυσικά τις θεμελιώνει, τις αναπτύσσει και τις αναδεικνύει).

Τέλος, η πεποίθηση ότι ορισμένοι άνθρωποι γεννιούνται πιο ευφυείς από άλλους και ότι καμιά εκπαίδευση ή αλλαγή του περιβάλλοντος δε μπορεί να ανατρέψει αυτό το γεγονός, σταδιακά εγκαταλείπεται. Η νοημοσύνη έχει άμεση σχέση με την εμπειρία και εξαρτάται από αυτή. Πλέον οι ατομικές διαφορές στους βαθμούς των τεστ νοημοσύνης δε μπορούν να αποδοθούν αποκλειστικά είτε σε περιβαλλοντικούς είτε σε γενετικούς παράγοντες, αλλά αποτελούν ενδείξεις της δυναμικής αλληλεπίδρασης αυτών. Το περιβάλλον μέσω της παροχής ή στέρησης ερεθισμάτων δύναται να ενισχύσει ή να καταστείλει την προδιάθεση και το γενετικό δυναμικό του ατόμου. Συνεπώς, οι επιμέρους δυνατότητες και ικανότητες του κάθε ατόμου είναι σημαντικό να εντοπίζονται εγκαίρως, ώστε να ενισχύονται και να αξιοποιούνται ανάλογα. Όπως λέει ο Χάουαρντ Γκάρντνερ: «Στην κρίσιμη στιγμή, ο άνθρωπος δεν κρίνεται από το τι έχει διαβάσει, αλλά από το τι έχει κάνει. Και δεν κρίνεται από το πόσο καλά έχει μιλήσει, αλλά από το πόσο ηθικά έχει ζήσει.»

Βιβλιογραφία

Gardner, H. (1983), Frames of mind: The theory of multiple intelligences. New York: Basic Books.

Cole, M. & Cole, S. (2000), Η ανάπτυξη των παιδιών. Εκδόσεις Τυπωθήτω. 

Sternberg, K.J. (1985), Beyond I.Q.: A triarchic theory of human intelligence. New York: Cambridge University Press.

Μάιος 2019

Δημήτριος Λαζάρου

M.Ed. Δάσκαλος Ειδικής Αγωγής

Κ.Ε.Σ.Υ. Κεφαλληνίας