Οι περισσότεροι γονείς βλέπουν το παιδί τους μοναδικό. Θεωρούν ότι έχει πολλά ταλέντα, είναι όμορφο και έξυπνο. Αυτό φυσικά είναι κάτι απολύτως φυσιολογικό γιατί κάθε γονιός βλέπει «τέλειο» το παιδί του στα μάτια του. Υπάρχει όμως μία κατηγορία παιδιών που είναι πραγματικά χαρισματικά. Συγκεκριμένα, ένα 1-2% των παιδιών είναι χαρισματικό. Τι σημαίνει όμως αυτό στην πραγματικότητα;

Ορισμός της χαρισματικότητας

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία ο όρος «χαρισματικότητα» είναι ιδιαίτερα περίπλοκος και πολυδιάστατος. Η βιβλιογραφία καταγράφει δεκάδες όρους, ορισμούς και αντιλήψεις σχετικά με τα χαρισματικά παιδιά και την εκπαίδευσή τους. Η έννοια της χαρισματικότητας επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Παλαιότερα με τον όρο αυτό έδιναν έμφαση αποκλειστικά στη νοημοσύνη του ατόμου, ωστόσο πλέον εντάχθηκαν και άλλες ικανότητες, όπως είναι η δημιουργικότητα, οι ηγετικές ικανότητες και οι τέχνες. Βέβαια τεράστια σημασία έχει το είδος, η ποσότητα και ταυτόχρονα η ποιότητα των ικανοτήτων που έχει ένα άτομο έτσι ώστε να χαρακτηριστεί χαρισματικό.

Ουσιαστικά, για να καταλάβουμε αν κάποιος είναι χαρισματικός ή όχι, πρέπει να εξετάσουμε τρία βασικά κριτήρια: τις ικανότητές του, τα κίνητρα που έχει και τα επίπεδα δημιουργικότητας. Όλα τα παραπάνω θα πρέπει να είναι υψηλότερα από ότι του μέσου όρου του πληθυσμού.

Σύμφωνα λοιπόν με έναν άλλο ορισμό, πρόκειται για παιδιά και νέους που βρίσκονται σε πολύ υψηλότερο επίπεδο και παρουσιάζουν μεγαλύτερη απόδοση από όλους τους άλλους σύμφωνα με την εμπειρία τους, την ηλικία τους ή ακόμα και το περιβάλλον τους.

Μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις τα παιδιά αυτά αποκαλούνται ως τα παιδιά «Υψηλών Ικανοτήτων Μάθησης».  Γενικότερα, ο όρος «χαρισματικός» αποδίδεται στα παιδιά με υψηλές μαθησιακές ικανότητες (γνωστικές, γνωσιακές και δημιουργικές), προδιαθέσεις, κίνητρα και ενδιαφέροντα που καλύπτουν τη διδακτέα ύλη με πολύ γρηγορότερους ρυθμούς από τους συνομηλίκους τους.

Χαρισματικότητα, ευφυΐα και ταλέντο

Οι όροι χαρισματικότητα, ευφυΐα και ταλέντο πολλές φορές συσχετίζονται αλλά και συγχέονται μεταξύ τους. Μάλιστα έχει παρατηρηθεί μια γενικότερη  σύγχυση μεταξύ των όρων αυτών.  Ωστόσο αυτοί οι όροι δεν είναι ταυτόσημοι.

Συγκεκριμένα, με τον όρο χαρισματικότητα εννοούμε την υπεροχή των παιδιών σε πολλούς κλάδους και ικανότητες. Το παιδί διαθέτει έμφυτες εξαιρετικές ικανότητες σε μια πληθώρα πραγμάτων, όχι μόνο ενδοσχολική ή γενικότερης νοημοσύνης.  Ουσιαστικά, το χαρισματικό παιδί βρίσκεται πολλά στάδια πιο πάνω από ότι ένα παιδί της ίδιας ηλικιακής τάξης.

Από την άλλη μεριά το ευφυές παιδί έχει υψηλότερη νοημοσύνη συγκριτικά με τα υπόλοιπα παιδιά της ηλικίας του. Κύριο δηλαδή χαρακτηριστικό ενός ευφυούς ατόμου είναι η νοημοσύνη. Ένα άτομο για να θεωρείται ευφυές σημαίνει ότι έχει δείκτη νοημοσύνης πάνω από 140. Για να διαπιστώσουμε τον δείκτη νοημοσύνη ενός ατόμου, πρέπει να του χορηγηθεί σχετική σταθμισμένη ψυχομετρική δοκιμασία (τεστ IQ).

Αντίστοιχα το ταλαντούχο παιδί έχει ένα ιδιαίτερο ταλέντο σε ένα συγκεκριμένο τομέα. Αναλυτικότερα, το ταλαντούχο παιδί παρουσιάζει εξαιρετικές ικανότητες σε κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο, για παράδειγμα στη μουσική, στη γυμναστική ή στα μαθηματικά. Χαρακτηριστικό εδώ δεν είναι η νοημοσύνη αλλά η εξαιρετική ικανότητα-δεξιότητα που έχει κάποιος. Στην πραγματικότητα, το ταλέντο είναι αποτέλεσμα της συνεχούς εξάσκησης μιας ικανότητας  πάνω σε ένα συγκεκριμένο τομέα. Συχνά δε ο ταλαντούχος δεν είναι λεκτικά δημιουργικός, αλλά επιδεικνύει ικανότητες στις εκφραστικές τέχνες ή στα αθλήματα.

Ένα παιδί λοιπόν μπορεί να είναι ευφυές ή ταλαντούχο, χωρίς ωστόσο να είναι χαρισματικό. Η χαρισματικότητα δεν περιορίζεται μόνο στην νοημοσύνη ή στην ανάπτυξη ενός μόνο τομέα, μιας μόνο ικανότητας πάνω σε ένα αντικείμενο, αλλά επεκτείνεται σε διάφορους τομείς.

Χαρακτηριστικά χαρισματικών παιδιών

Παρ’ όλες τις διαφωνίες που υπάρχουν όσον αφορά τον ορισμό της χαρισματικότητας, υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά χαρισματικών παιδιών που είναι κοινώς αποδεκτά.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, τα χαρισματικά παιδιά διαφέρουν από τους συνομηλίκους τους. Αναλυτικά, η δημιουργικότητα, η διέγερση, η ένταση, η ευαισθησία, η οξυμένη αντίληψη, η ενδελέχεια και η τελειομανία είναι χαρακτηριστικά αυτών των παιδιών. Βέβαια δε συνυπάρχουν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά ταυτόχρονα, αλλά σίγουρα υπάρχουν μερικά από αυτά.

Επιπλέον, θα λέγαμε ότι τα παιδιά αυτά έχουν υπεροχή στην ευχέρεια και συγκεκριμένα στο να βρίσκουν λύσεις σε άγνωστα προβλήματα, στην πρωτοτυπία της σκέψης, στον πλούτο του λεξιλογίου, στο ενδιαφέρον για την επιστήμη και τις καλές τέχνες, στην αίσθηση του χιούμορ αλλά και στην ειλικρινή κριτική του εαυτού τους.

Τα χαρισματικά παιδιά χαρακτηρίζονται για την ευστροφία τους, τις ικανότητές τους αλλά και τα ισχυρά κίνητρα μάθησης και την εμμονή τους σε δύσκολα θέματα. Μάλιστα αυτά είναι και τα βασικά χαρακτηριστικά που τους κάνουν να ξεχωρίζουν από τους καλούς μαθητές.

Επιπλέον, τα χαρισματικά παιδιά αναπτύσσουν πρόωρα προφορικό λόγο, ο οποίος μάλιστα είναι πλούσιος και ακριβής.  Συγκεκριμένα, έχει αποδειχθεί ότι περισσότερα από τα μισά παιδιά γνωρίζουν ανάγνωση πριν καν φοιτήσουν στο σχολείο. Γενικότερα αφοσιώνονται σε ό,τι τα ενδιαφέρει και έχουν τάση να ολοκληρώνουν καθετί που κάνουν. Χαρακτηριστικό τους ακόμα είναι το γεγονός ότι κάνουν συνεχώς ερωτήσεις αλλά και καλή και γρήγορη  ανάγνωση.

Γενικά  υπάρχουν χαρακτηριστικά των παιδιών τόσο ως προς τη μάθηση, όσο και ως προς τη συμπεριφορά. Το Υπουργείο Παιδείας παραθέτει τα παρακάτω:

Χαρακτηριστικά ως προς τη μάθηση:

• μαθαίνει γρήγορα, αντιλαμβάνεται εύκολα προχωρημένα θέματα
• δείχνει διορατικότητα και φαντασία για τις σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος
• επιμένει στην ολοκλήρωση καθηκόντων
• αντιλαμβάνεται το πρόβλημα εύκολα και παίρνει πρωτοβουλία
• μαθαίνει τις βασικές δεξιότητες γρήγορα και µε λίγη εξάσκηση
• δείχνει απροθυμία να εξασκήσει δεξιότητες που έχει ήδη κατακτήσει, θεωρώντας την εξάσκηση μάταιη
• ακολουθεί εύκολα σύνθετες οδηγίες
• δομεί και χειρίζεται υψηλού επιπέδου αφηρημένες έννοιες
• μπορεί να ασχοληθεί µε περισσότερες από µία ιδέες τη φορά
• διαθέτει ισχυρές δεξιότητες κριτικής ανάπτυξης και κάνει αυτοκριτική
• έχει εξαιρετική αντίληψη και έντονη διορατικότητα
• είναι παρατηρητής σε εγρήγορση, παρατηρεί τη λεπτομέρεια και αντιλαμβάνεται γρήγορα τις ομοιότητες και διαφορές
• δείχνει φυσική και πνευματική ανησυχία, είναι σπάνια παθητικός μαθητής όταν του δοθεί ενθάρρυνση
• έχει αξιοθαύμαστες γενικές (ή ειδικές) γνώσεις σε µία ή περισσότερες περιοχές
• έχει εκτεταμένες γενικές γνώσεις (συχνά ξέρει περισσότερα από το δάσκαλο) και βρίσκει την τάξη επιφανειακή
• διερευνά ποικίλα και ειδικά ενδιαφέροντα, συχνά σε μεγάλο βάθος
• μαθαίνει και θυμάται πληροφορίες γρήγορα, φαίνεται ότι δε χρειάζεται επανάληψη και δεν αντέχει την επανάληψη
• μαθαίνει να διαβάζει γρήγορα, θυμάται αυτό που διαβάζει µε λεπτομέρεια
• έχει προχωρημένη κατανόηση και χρήση της γλώσσας, αλλά μερικές φορές διστάζει όταν η σωστή λέξη χρησιμοποιείται περιστασιακά
• δίνει πολύ μεγάλη σημασία σε µια ιστορία ή ένα έργο και συνεχίζει την ιστορία
• δείχνει πλούσια φαντασία στην καθημερινή γλώσσα και σε καταιγισμό ιδεών
• μπορεί να κάνει ασυνήθιστες (ακόμα και αμήχανες) ερωτήσεις ή να κάνει ασυνήθιστες παρατηρήσεις σε συζητήσεις μέσα στην τάξη
• κάνει προκλητικές, “ψαγμένες” ερωτήσεις που δεν μοιάζουν µε τις ερωτήσεις άλλων μαθητών της ίδιας ηλικίας
• έχει ιδιαίτερη περιέργεια και θέλει συνέχεια να ξέρει τους λόγους
• του αρέσουν τα πνευματικά παιγνίδια, έχει φαντασία, είναι γρήγορος στις συνδέσεις εκ πρώτης όψεως µη ομοειδών πραγμάτων, εννοιών κ.λπ.
• συχνά έχει ασυνήθιστες, παρά τυπικές σχέσεις
• μπορεί να παράγει πρωτότυπη και µε φαντασία εργασία, αν και στερείται σε τεχνική ακρίβεια (π.χ. μπορεί να είναι κακογράφος)
• θέλει να αναλύει θέματα σε μεγαλύτερο βάθος
• η πνευματική του ταχύτητα είναι μεγαλύτερη από την ικανότητα του στο γράψιμο, για αυτό είναι συχνά απρόθυμος να γράφει σε µάκρος
• προτιμά να μιλάει παρά να γράφει και μιλάει µε ταχύτητα, και ευφράδεια

Χαρακτηριστικά  ως προς τη συμπεριφορά

• θέτει πολύ υψηλούς προσωπικούς στόχους και μπορεί να είναι τελειομανής
• κυνηγά την επιτυχία και διστάζει να επιχειρήσει κάτι στο οποίο μπορεί να αποτύχει
• έχει αίσθηση του χιούμορ και του αρέσουν τα λογοπαίγνια
• μπορεί να υστερεί σε σχέση µε τους συνομηλίκους του σε δεξιότητες λεπτής και αδρής κινητικότητας, και ως εκ τούτου να αποθαρρύνεται
• μπορεί να έχει µια αρνητική αντίληψη για τον εαυτό του και να υποφέρει από μειωμένη κοινωνική αποδοχή από τους συνομηλίκους του
• αφαιρείται και φαίνεται χαμένος σε άλλον κόσμο
• ακούει ένα µόνο μέρος της εξήγησης και φαίνεται να έχει μερικές φορές έλλειψη συγκέντρωσης, αλλά όταν τον ρωτούν, συνήθως γνωρίζει την απάντηση
• προτιμά συχνά τη συντροφιά των μεγαλύτερων μαθητών και των ενηλίκων
• όταν βρίσκει ενδιαφέρον, απορροφάται για μεγάλες περιόδους
• εμμένει στις δικές του πεποιθήσεις
• δείχνει ευαισθησία και αντιδρά έντονα σε θέματα που του προκαλούν άγχος ή αδικία
• δείχνει ευαισθησία, κατανόηση και συμπάθεια στους άλλους και αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο
• δείχνει ασυνήθιστο ενδιαφέρον σε προβλήματα ενηλίκων, όπως σημαντικά σύγχρονα θέματα (εθνική ή παγκόσμια εξέλιξη, δικαιοσύνη, το σύμπαν κ.λπ.)

Η βιβλιογραφία βέβαια δεν σταματάει εκεί, συνεχίζεται και αναφέρεται σε ένα πλήθος διαφορετικών, σύνθετων και ετερόκλητων χαρακτηριστικών που μπορούν να οδηγήσουν στην ανίχνευση, την ανάδειξη και την προώθηση της χαρισματικότητας και των ειδικών ταλέντων που μπορεί να διαθέτουν μαθητές από την πρώιμη σχολική μέχρι και την προεφηβική ηλικία.

Αν το παιδί εμφανίζει πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά, τις δεξιότητες και τα ενδιαφέροντα που αναφέραµε παραπάνω, πρέπει να γίνει πρώιµη διάγνωση της χαρισµατικότητας. Η πρώιµη διάγνωση και η καλλιέργεια της χαρισµατικότητας αυξάνει τις πιθανότητες ικανοποίησης και ευτυχίας του παιδιού στη μετέπειτα ζωή του.

Χαρισματικά Παιδιά και Δυσκολίες

Όπως αναφέραμε και πιο πάνω τα χαρισματικά παιδιά χαρακτηρίζονται από την εξαιρετικά ανεπτυγμένη πνευματική τους ικανότητα που δεν συμβαδίζει με την ηλικία τους. Ωστόσο, συχνά αυτή τους η ιδιαιτερότητα  έχει και ορισμένες αρνητικές συνέπειες για τα ίδια αλλά και για το περιβάλλον τους. Χαρισματικός δεν σημαίνει απαραίτητα ευτυχέστερος, υγιέστερος, πιο πετυχημένος ή ακόμα πιο κοινωνικά αποδεκτός. Η διαφορετικότητά τους συχνά αποτελεί πηγή ανασφάλειας και άγχους, καθώς αισθάνονται αδυναμία να ενταχθούν στο σύνολο. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις αυτών των παιδιών που αισθάνονται αποξενωμένα από τις ομάδες των συνομηλίκων τους, ενώ μπορεί να αντιμετωπίζουν και προβλήματα ένταξης στο σχολικό περιβάλλον.

Οι διαπροσωπικές σχέσεις στο πλαίσιο του σχολείου  συχνά είναι δυσλειτουργικές τόσο με τους συμμαθητές όσο και με τους εκπαιδευτικούς, καθώς ο τρόπος που προβάλλουν τις ικανότητες τους είναι καθοριστικός για τις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Μάλιστα, ένα χαρισματικό παιδί πολλές φορές είναι προκλητικό απέναντι στον εκπαιδευτικό και περιφρονητικό απέναντι στους συμμαθητές του, με αποτέλεσμα να προκαλεί αρνητικά συναισθήματα και συμπεριφορές. Επιπλέον τείνει να αδρανοποιείται στα πλαίσια του σχολικού περιβάλλοντος, καθώς δεν αξιοποιούνται ικανοποιητικά οι δυνατότητές του και καταλαμβάνεται από συναισθήματα πλήξης. Υπάρχουν ακόμα και περιπτώσεις χαρισματικών παιδιών που αφήνονται από τους εκπαιδευτικούς στην τύχη τους είτε λόγω της αδυναμίας τους να διαχειριστούν την διαφορετικότητα τους μέσα στο σύνολο είτε λόγω της πεποίθησης ότι τα λιγότερο χαρισματικά παιδιά έχουν περισσότερες ανάγκες.

Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα  φαίνεται να είναι ανεπαρκές, καθώς τείνει να παραβλέπει τόσο τις πνευματικές όσο και τις συναισθηματικές ανάγκες αυτών των ιδιαίτερων παιδιών, καθώς και την αδυναμία και την ανάγκη τους για βοήθεια, ώστε να διαχειριστούν λειτουργικά τις ανεπτυγμένες τους δεξιότητες.

Είναι, λοιπόν, σημαντικό να γίνει αντιληπτό ότι ένα χαρισματικό παιδί δεν παύει να είναι ένα παιδί, και όπως όλα τα παιδιά ενδέχεται να παρουσιάσει σχολική υποεπίδοση  ή ακόμα και μαθησιακές δυσκολίες, συναισθηματικούς προβληματισμούς ή εκκεντρική συμπεριφορά που εμποδίζει την προσαρμογή του σχολικό πλαίσιο, καθώς επίσης να χρειάζεται υποστήριξη, κατανόηση και καθοδήγηση από τους σημαντικούς ενήλικες και τους εκπαιδευτικούς.

Μάρτιος 2019

Τσαμπίκα Θωμοπούλου

M.Ed. Δασκάλα Ειδικής Αγωγής

Κ.Ε.Σ.Υ. Κεφαλληνίας