Γράφει η Χαραλαμπία Καρούσου Τσελέντη
Στα δημοτικά τραγούδια συμπεριλαμβάνονται οι σημαντικές στιγμές του κύκλου της ζωής που εκδηλώνονται με μετρικό στίχο και μουσική από όλες τις ηλικίες και τις κοινωνικές ομάδες του λαού. Τα μοιρολόγια, είναι τα δημοτικά τραγούδια που αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της πολιτιστικής έκφρασης του λαού στα διαβατήρια σημεία της ζωής. Ανήκουν στα τελετουργικά του θανάτου και του αποχωρισμού και εκδηλώνουν συνήθως, τον θρήνο της απώλεια προσώπου, αγαπημένου ή και συγγενικού.
Το θρηνητικό φαινόμενο, αποτελεί μουσικό και γραμματικό είδος, εκφράζεται μέσα από τραγουδιστικά σχήματα σε γνωστές μελωδίες λαϊκών ασμάτων με αυτοσχέδιες ρίμες και προτάσεις.
Η σημαντικότητα που έχουν τα μοιρολόγια, έγκειται πέρα από την ποιητική και λογοτεχνική τους αξία. Δεν αποτελούν, απλούς ολοφυρμούς, αλλά έχουν καταστεί μέσα στη κεφαλληνιακή κουλτούρα, ως μέσο διδαχής και διάπλασης της εθνικής ταυτότητας.
Τα μοιρολόγια, αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του προφορικού ποιητικού λαϊκού λόγου, δεχόμενα συνεχή αναδιαμόρφωση από τους ερμηνευτές τους. Παρουσιάζουν μορφολογικές ιδιαιτερότητες ανάλογα με την περιοχή και το περιεχόμενο τους. Μπορούν να είναι και θρησκευτικού χαρακτήρα όπως αυτά που λέγονται χαρακτηριστικά τη Μεγάλη Παρασκευή και μέσα από αυτά εκδηλώνεται η μεταφυσική θεώρηση του κόσμου και της μεταθανάτιας ζωής. Μέσα στο μοιρολόγισμα συμπεριλαμβάνονται κραυγές, γογγυσμοί, λυγμοί και πολλές κινήσεις. Στη προκειμένη περίπτωση, θα μελετηθεί το μοιρολόι μόνο ως τραγούδι με μετρικό στίχο και ρυθμό.
Τα μοιρολόγια έχουν μελετηθεί από Ευρωπαίους και Έλληνες ερευνητές που τα έχουν συλλέξει ήδη από τον 19ο αιώνα. Πολλοί Έλληνες ποιητές επηρεάστηκαν επίσης, από τα μοιρολόγια μεταξύ των οποίων ο Κ. Καβάφης, ο Α. Λασκαράτος, ο Σπυρίδων Μελισσηνός και ο Γεώργιος Μολφέτας.
Το μοιρολόι, ξεκινά με την αποδοχή του θανάτου ή της καταστροφής, εξιστορεί την δυστυχία, το κακό που αφήνει πίσω της η απώλεια στη ζωή των ζωντανών, αλλά και την μνήμη. Συνήθως, το περιεχόμενο τους αφορά κάποιο το πρόσωπο, το γεγονός ή κάποια οντότητα όπως είναι ο Χάρος. Χρησιμοποιείται ως μέτρο υπενθύμισης και ως τρόπος μετρίασης του πόνου.
Ο θρήνος έχει ατομική και κοινωνική διάσταση. Συντελεί γενικότερα σε καταλυτικά μη αναστρέψιμα γεγονότα του κύκλου της ζωής, όπως η απώλεια του θανάτου ή μια μεγάλη καταστροφή. Υπάρχει ο θρήνος μεταξύ γονέων- παιδιών, μεταξύ συγγενικών προσώπων, φίλων, ο ερωτικός θρήνος, ο θρήνος στα κλέφτικα τραγούδια και ο θρήνος για σημαντικά γεγονότα της πορείας του ελληνισμού και της τοπικής ιστορίας μιας περιοχής. Για παράδειγμα, είναι γνωστά τα μοιρολόγια για την Άλωση. Τα πιο πρόσφατα, είναι τα μοιρολόγια των σεισμών που τραγουδούσαν οι γυναίκες σε όλη τη Κεφαλονιά μέχρι και τη δεκαετία του ’80. Επίσης, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η απώλεια δεν αφορούσε πάντα το θάνατο, αλλά ήταν στενά συνυφασμένη με τον αποχωρισμό, για αυτό βλέπουμε μοιρολόγια και στα νυφιάτικα τραγούδια πχ αποχωρισμού της μητέρας από την κόρη.
Η διαδικασία του θρήνου, ανήκει στις διαβατήριες τελετουργίες, που σηματοδοτεί την αλλαγή στη κοινωνική ζωή και την μετάβαση από την ζωή στο θάνατο. Θάνατο πραγματικό ή μια μη αναστρέψιμη καταστροφή. Μέσα από την διαδικασία του θρήνου, ο άνθρωπος ασκεί μια τελετουργία, λυτρωτική αποκτά συμβολική γνώση για το μέλλον, εξωτερικεύει με πράξεις στην κοινωνική δομή τα συναισθήματα του και χτίζει ένα σύστημα αποδεκτών σχέσεων μέσα στη τοπική κοινωνία. Το τραγούδι που εκδηλώνεται μέσα από το μοιρολόι, αποτελεί μορφή επικοινωνίας, αλληλεπίδρασης της συμφοράς και του πόνου του ερμηνευτή.
Η μετάβαση λοιπόν αυτή, από τη ζωή στο θάνατο ή την καταστροφή, εκφράζεται με τα μοιρολόγια. Τα μοιρολόγια αποτελούν την ύψιστη έκφραση πένθους και αποτελούν την τελευταία επικοινωνία με τον νεκρό, για αυτό περιέχουν ανακαλήματα. Η συνέχεια στον κύκλο της ζωής είναι πολύ σημαντική για τον άνθρωπο και έτσι τα μοιρολόγια, ανάλογα με το γεγονός που αφορούν μπορούν να προϊκονομούν, τη συνέχεια της ζωής και την αναγέννηση. Ως προς το γεγονός, διαπλάθουν την μνήμη και την επιθυμία της αλλαγής από την δυστυχία στην ευτυχία. Τα παιδιά και τα εγγόνια που θρηνούν, αποκτούν την μνήμη της συνέχειας και μέσα από την εκτόνωση του θρήνου. Αντίθετα, οι γονείς που θρηνούν τα παιδιά τους, μπαίνουν σε μια διαφορετική διαδικασία. Η σχέση λοιπόν θρηνωδού- θανούντος, ο τρόπος του θανάτου, το μέγεθος της καταστροφής και η λύση της, καθορίζουν τη φόρτιση και την έκφραση σε κάθε μοιρολόι.
Χρονικά, τα μοιρολόγια, μπορεί να αφορούν το πένθος γύρω από κάποιο πρόσωπο ή να αναφέρονται σε διάφορες περιόδους της ζωής και να αφορούν, σημαντικά ιστορικά γεγονότα ή πρόσωπα. Για καθοριστικά γεγονότα της ιστορίας, τα μοιρολόγια που τα αφορούν, τραγουδιόνται, στο βάθος των γενεών και αναπτύσσουν το εθνικό αίσθημα αλλά και το αίσθημα ευθύνης. Καθοριστικά γεγονότα στη πορεία του Ελληνισμού έχουν γίνει μοιρολόγια, όπως η άλωσης της Κωνσταντινούπολης και η μικρασιατική καταστροφή. Στη Πύλαρο, οι γυναίκες τραγουδούσαν μοιρολόγια για την γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου. Έτσι το μοιρολόι, ασκούσε διδακτικό χαρακτήρα. Τα παιδιά που άκουγαν τα μοιρολόγια, μάθαιναν την ιστορία και την παράδοση της πατρίδας τους και καλλιεργούσαν την εθνική συνείδηση. Ο Ν. Πολίτης αναφέρει ότι οι γυναίκες που τραγουδούσαν τα μοιρολόγια, είχαν «εθνικό φρόνημα και αίσθηση καθήκοντος προς την πατρίδα» ( Ν. Πολίτης, 1992).
Ακολουθεί ένα απόσπασμα από μοιρολόι για την Άλωση της πόλης, περί το 1618:
«… Καί τοῦτο ἀναγίνωσκε, μάνθανε ἱστορίας Ρωμαίων ἀκεφάλων τε τάς ἀκαταστασίας̇ […] Οἱ μέν ἦσαν πονηροί, χωρίς ἀγαθωσύνην, καί μόνον τρεῖς ἢ τέσσαρες εἶχαν δικαιοσύνην. Ὁ εἶς τόν ἂλλον ἐσφαζε συχνά τόν κάθε χρόνον, χωρίς θελήματος Θεοῦ ἐλάμβανον τον θρόνον…»
Συνήθως τα μοιρολόγια, τα τραγουδούσαν γυναίκες και πολύ πιο σπάνια, άνδρες. Το θρηνικό σύνολο αποτελούνταν από περισσότερες από μία γυναίκες και κάποιες φορές, ο χορός επαναλάμβανε τα λόγια της κορυφαίας. Ο ρόλος των γυναικών στο μοιρολόι είναι γνωστός από τα αρχαία χρόνια, όπου τον νεκρό, συνόδευαν συνήθως, επαγγελματίες θρηνωδοί. Χαρακτηριστικά είναι τα μοιρολογήματα που αναφέρονται στην Ηλιάδα για τον Έκτορα και τον Πάτροκλο. Η γυναικεία πρωτοκαθεδρία σε τέτοιες στιγμές όπως ο θρήνος της απώλειας, είναι καταλυτική και αποκαθιστά τις ισορροπίες της εξουσίας μέσα στη κοινότητα. Στη λαϊκή παράδοση, είναι γνωστές οι μοιρολογίστρες.
Ωστόσο, τα μοιρολόγια που αφορούσαν καταστροφές ή μεγάλα γεγονότα, μπορούσε να τα τραγουδήσει ή κάθε γυναίκα ή παιδί, οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας. Τα τραγούδια της ξενιτιάς και του ξεριζωμού των Ποντίων για παράδειγμα, αποτελούν ουσιαστικά μοιρολόγια, διότι είναι όμοια σε δομή, περιεχόμενο και έκφραση. Ο άνθρωπος που είναι ξενιτεμένος, είναι σαν να έχει πεθάνει ο τόπος του, πιθανότατα και συγγενικά και αγαπημένα πρόσωπα και αυτά είναι που θρηνεί. Σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, οι γυναίκες φέρνοντας στη μνήμη τους τραγικά γεγονότα που είχαν ζήσει, μοιρολογούσαν. Πολύ γνωστά, είναι τα μοιρολόγια της Μάνης και της Κρήτης. Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, και η μικρασιατική καταστροφή ήταν τα τελευταία γεγονότα που τραγουδούσαν οι γυναίκες.
Τα μοιρολόγια ήταν κατά κύριο λόγο αυτοσχέδια. Αυτά που αφορούσαν καταστροφές, ξενιτεμό ή σφαγές είχαν μια ορισμένη δομή, παρόλα αυτά επιδέχονταν ιδιόμορφες τροποποιήσεις, εμπνευσμένες από το συναίσθημα του ερμηνευτή. Σε κάθε περίπτωση πηγάζουν, από τον συναισθηματισμό του ερμηνευτεί και το συναίσθημα στην εκφορά και στο περιεχόμενο μπορεί να κληρονομηθεί στους ακροατές.
Οι γυναίκες μπορούσαν να επαναλαμβάνουν το ίδιο μοιρολόι συνεχόμενα κατά την διάρκεια της εργασίας τους, στο σπίτι ή στους αγρούς. Έτσι, το τραγούδι μέσα από την επανάληψη ασκούσε διδακτικό ρόλο και διαμόρφωνε την ιστορική μνήμη των παιδιών, ενώ από την άλλη, επιδρούσε λυτρωτικά στον ίδιο τον ερμηνευτή ως μέσο αποφόρτισης, εκτόνωσης και καθαρμού.
Το μοιρολόι λοιπόν, ασκεί παιδευτικό χαρακτήρα για τους ακροατές αλλά και τον ερμηνευτή, μεταφέρει ιστορικά και πολιτιστικά στοιχεία του λαού αλλά και εκφράζει την συμπεριφορική εθιμοτυπία και αντίληψη γύρω από τα καταλυτικά γεγονότα της ζωής, του θανάτου και της απώλειας. Το γεγονός που εξιστορείται στο μοιρολόι, διαπλάθεται ως υλική εμπειρία, μνήμη, και χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη της ηθικής και των αξιών του πολιτισμού του συγκεκριμένου λαού. Όλες οι συμπεριφορές που εκφράζονται μέσα από το μοιρολόι, αντιπροσωπεύουν την ψυχοσύνθεση του ελληνικού λαού και δίνουν διδάσκουν τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονταν η συνείδηση και η ταυτότητα του διαμέσου των αιώνων, ειδικότερα η ελληνική συνείδηση σε περιόδους που η Ελλάδα ήταν κατεκτημένη. Αυτή η παίδευση και η σοφία, διδάσκεται μέσα από την ποίηση και το τραγούδι.
Βιβλιογραφία
1. Panagiota Silvia Goudas, Ο θρήνος στο δημοτικό τραγούδι, Lund University, 2009.
2. Παρασκευή Γ. Κανελλάτου, το μοιρολόι στις νεοελληνικές τελετουργίες του θανάτου: Επισκόπηση μελετών από τον 19ο αιώνα έως σήμερα, Τμήμα λαϊκής & παραδοσιακής μουσικής σχολή μουσικής τεχνολογίας, Α.Τ.Ε.Ι. Ηπείρου, Άρτα,2007.
3. Λινού Μαρία, Θρήνος και ταφικά έθιμα στην ελληνική παράδοση, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Νομική Σχολή, Π. Μ. Σ.: ιστορία κοινωνιολογία και φιλοσοφία του δικαίου, Αθήνα, 2023.
4. Παπανικολάου Αθανασία, Επαναληπτικά κ.ά. σχήματα στο δημοτικό τραγούδι, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, , Παιδαγωγική Σχολή, Φλώρινα, Ιούνιος 2017.
5. ΣΠΥΡΟΣ Π. ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ, οι επιρροές του δημοτικού τραγουδιού, στο λόγιο και δημοτικό λόγο των Επτανήσιων, , Ιόνιο Πανεπιστήμιο, διδακτορική διατριβή, Κέρκυρα, 2015.
6. Ελένη Ψυχογιού, «Μαύρη γη και Ελένη», τελετουργίες θανάτου, και αναγέννησης, χθόνια μυθολογία, νεκρικά δρώμενα και μοιρολόγια στη σύγχρονη Ελλάδα, ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 2008.
7. Κατσαρός Βασίλης, ένα ακριτικό τραγούδι σε χειρόγραφο του 16ου αιώνα και το πρόβλημα της εμφάνισης του δίστιχου στο βυζαντινό δημοτικό τραγούδι, Neapolis University Library, 2002.
8. Μάστορα Σταματία, η γυναίκα ως φύλακας και δημιουργός, μια λαογραφική προσέγγιση για την περιοχή της Δωδεκανήσου, Τμημα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2008.
