Από το Ωσαννά στο Πάθος και την Ανάσταση
Η Μ. Παρασκευή, σημαίνει λατρευτικά την κορύφωση του θείου δράματος. Ο λαός εκείνη την ημέρα πενθεί τον Σταυρωμένο Κύριο. Παρόλα αυτά, η Ανάσταση βρίσκεται προ των πυλών. Από το βράδυ της ίδιας ημέρας, μετά την επάνοδο του επιταφίου, ψάλλεται το «Ἀναστήτω ὁ Θεός, καὶ διασκορπισθήτωσαν οἱ ἐχθροὶ αὐτοῦ» και διαβάζονται οι προφητείες της παλαιάς διαθήκης για την Ανάσταση του Χριστού. Οι «τα πάντα καλώς διαταξάμενοι θείοι Πατέρες», έχουν διαμορφώσει το τυπικό της εκκλησίας ώστε το χαρμόσυνο μήνυμα της εκ νεκρών Ανάστασης να σημαίνεται από το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Νωρίς το πρωί, ο ιερέας στο μέσο του Ευαγγελίου, εξέρχεται θριαμβευτικά από την ωραία πύλη και πανηγυρικά πετά άνθη και φύλλα, κυρίως δάφνες, στην Έρυσσο βρίσκουμε και δεντρολίβανο, ως σύμβολα νίκης, προς τους πιστούς ψάλλοντας « Ἀνάστα, ὁ Θεός, κρῖνον τὴν γῆν, ὅτι σὺ κατακληρονομήσεις ἐν πᾶσι τοῖς ἔθνεσι». Μπορεί να δούμε να χτυπάνε και τα πόδια τους οι πιστοί ή τα στασίδια. Ο ήχος είναι συμβολικός και απεικονίζει τη βοή και τη χαρά του χαρμόσυνου μηνύματος που σπάει τη σιωπή της Μ. Παρασκευής. Ήταν τόσο σημαντική αυτή η κίνηση, που ο λαός κράτησε αυτή τη συμπεριφορά και όταν συνέβαινε ένα γεγονός με πολύ φασαρία έλεγαν «έγινε το Ανάστα ο Θεός». Μαζί με την έξοδο του ιερέως που εκτοξεύει κυριολεκτικά προς κάθε κατεύθυνση τις δάφνες, τα μαύρα πανιά αφαιρούνται από το τέμπλο. Αυτή, είναι η πρώτη νικητήρια εκδήλωση της Ανάστασης και γι’ αυτό λέγεται και πρώτη Ανάσταση.
Μετά την πρώτη Ανάσταση, ολόκληρος ο διάκοσμος της εκκλησίας θα αλλάξει για να είναι έτοιμος για το βράδυ. Το μαύρο και το μωβ δίνει τη θέση του στο λευκό και το κόκκινο.
Τα έθιμα του Μ. Σαββάτου έχουν κρατηθεί κυρίως στη Νότια Κεφαλονιά. Στη Παλική και στους Πρόννους αναβιώνουν ακόμα παλιές παραδόσεις. Το Μ. Σάββατο, είναι ημέρα προετοιμασίας με χαρμόσυνο χαρακτήρα. Οι νοικοκυρές ολοκληρώνουν τις προετοιμασίες. Ετοιμάζονται τα καλά ρούχα και το Αναστάσιμο τραπέζι. Το μεσημέρι γίνεται το σπάσιμο των μπότηδων, στάμνες πήλινες πολλών μεγεθών ζωγραφισμένες με χρώματα και σχέδια της φύσης. Το σπάσιμο του πήλινου δοχείου, συμβολίζει το πέρασμα του φθαρτού ανθρώπου, του «χωμάτινου» εξ’ου και το υλικό της στάμνας, στην αιωνιότητα που προσφέρει ο Κύριος με τη Σταύρωση του. Το έθιμο, το βρίσκουμε σε όλα τα Επτάνησα. Στη Κεφαλονιά γίνεται κυρίως στο Αργοστόλι, και στους Πρόννους. Μάλιστα, το πιο «όμορφο σπάσιμο» γίνεται στην Άτρο.
Ο Χριστός λοιπόν αναστήθηκε. Ο θάνατος νικήθηκε. Οι καμπάνες ξυπνούν από την χθεσινή «χηρεία» και χτυπούν ασταμάτητα. Από εκείνη τη στιγμή, μέχρι να ηχήσει τα το χάραμα της Κυριακής το «Χριστός Ανέστη», όλα είναι χαρμόσυνα. Στη Πύλαρο, συνηθίζονταν, μετά το πέρας της πρωινής λειτουργίας, να καταλύουν την νηστεία αντί για την επόμενη. Παρόλο που η εκκλησία έχει θεσπίσει το Μ. Σάββατο ως το μοναδικό Σάββατο που νηστεύουμε, έχει προκύψει μέσα από τη λαϊκή συμπεριφορά η μικρή αυτή αλλαγή, ίσως σε μία κίνηση έναντι των κατακτητών, ώστε να διαφοροποιήσουν το δικό τους ορθόδοξου έναντι του καθολικού Πάσχα.
Η Ανάσταση είναι λουσμένη στον ήχο και το φως και τα δύο με καθαρτικές ιδιότητες. Το καθαρτήριο πυρ, το Άγιο Φως έχει σημαντικότατο λειτουργικό ρόλο στην αναστάσιμη ακολουθία. Το μεσημέρι του μεγάλου Σαββάτου, γίνεται η «αφή του Αγίου φωτός», δηλαδή η εμφάνιση του Αγίου φωτός της Αναστάσεως στον Πανάγιο Τάφο στα Ιεροσόλυμα. Πρόκειται για γεγονός που έχει καταγραφεί και μελετηθεί από περιηγητές για πάνω από χίλια χρόνια. Στη σύγχρονη λαογραφία, το Άγιο Φως φτάνει σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου και με αυτό ανάβονται οι λαμπάδες. Το Φως αυτό είτε έρχονταν από τα Ιεροσόλυμα είτε ήταν το αγιασμένο φως που έδινε ο ιερέας, το έπαιρναν οι νοικοκυρές, και με αυτό άναβαν το καντήλι στο εικονοστάσι στο σπίτι τους.
Έσβηναν το παλιό, και άναβαν με το νέο φως.
Η Ανάσταση στη Κεφαλονιά γίνεται όρθρου βαθέως τη Κυριακή και στα νεότερα χρόνια τα μεσάνυχτα του Μ. Σαββάτου. Κατάμεστη η εκκλησία. Σε όλη την αναστάσιμη ακολουθία, όλοι κρατούν τις λαμπάδες. Δεν έλειπε ο εορταστικός δίσκος, οι ευχές, οι φασαρίες των παιδιών.
Τα βαρελότα και οι καμπάνες είναι ασταμάτητα. Στις περισσότερες εκκλησίες γίνεται η αναπαράσταση της εις Άδου καθόδου. Ο ιερέας, αφού έχει ψαλεί το Χριστός Ανέστη, πριν εισέλθει ξανά στην εκκλησία, αναπαριστά την είσοδο του Χριστού στον Άδη. Η μεγάλη πόρτα της εκκλησίας, κλείνει και μέσα μένει μόνο ένας ή δύο ψάλτες που υποδύονται τον διάβολο. Ο ιερέας ζητά τρεις φορές να μπει μέσα και οι ψάλτες δεν τον αφήνουν. Χαρακτηριστικά λέει: « Άρατε Πύλας, οἱ ἄρχοντες ὑμῶν, καὶ ἐπάρθητε, πύλαι αἰώνιοι, καὶ εἰσελεύσεται ὁ Βασιλεὺς τῆς δόξης», δηλαδή ανοίξτε τις πόρτες γιατί ήρθε ο βασιλιάς και ο Θεός. Την Τρίτη φορά, ο ιερέας κλωτσά με το πόδι του τη πόρτα και εισέρχεται μαζί με όλο το εκκλησίασμα θριαμβευτικά στο ναό. Οι ιερείς στην Παλική, συνήθιζαν να τραβούν τις λειτουργίες, αποδίδοντας τους τη σημασία που τους αρμόζει. Μάλιστα πίστευαν ότι όσο περισσότερο κρατούσε η λειτουργία, τόσο περισσότερο θα της έδιναν την μεγαλοπρέπεια που της άρμοζε. Σε αντίθεση με το σήμερα, που εν ελλείψει ιερέων η Ανάσταση σε κάποια χωριά, ξεκινά από το απόγευμα. Που να προλάβει ένας ιερέας τόσες εκκλησιές και τόσα χωριά. Αρκετές μάλιστα μένουν χωρίς να ακουστεί καθ’ όλη τη Μ. εβδομάδα κανένας ύμνος. Αυτή η εγκατάλειψη, θα έχει ως συνέχεια την παρακμή της παράδοσης μου που τόσο έντονα βλέπουμε πλέον να συμβαίνει στη Κεφαλονιά.
Ο κύκλος των εθίμων γύρω από το πάθος και την Ανάσταση του Κυρίου, έχει εξαγνιστικό, γονιμικό αλλά και φυσιολατρικό περιεχόμενο. Τελετουργικά, σημεία επαφής το εδώ με το επέκεινα, με αρχαίες καταβολές, εκφράζουν τις βαθιές και εγγενείς ανάγκες του σώματος και του πνεύματος και έρχονται και σμίγουν, στα πλαίσια της «σπερματικής διδασκαλίας» με τη χριστιανική λατρεία. Η εκκλησία και η πνευματική πραγμάτωση του ανθρώπου, συνταιριάζονται αρμονικά. Στο πλαίσιο αυτό, η τελετουργική επισήμανση όχι μόνο της αρχής και του τέλους, αλλά και του σημείου συνάντησης των δύο αυτών «ορίων», της
ζώνης όπου συναντιώνταν και εκπήγαζε το ένα από το άλλο, υπήρξε σημαντικότατο συστατικό στοιχείο των ανοιξιάτικων τελετουργιών. Η λαϊκή θρησκευτικότητα επομένως, είναι μια κίνηση αγκαλιάς γύρω από τις αρχαίες μεταφυσικές αναζητήσεις και συμπεριφορές του λαού.
Τα έθιμα όλα τους συμβολικά, έχουν μοναδικό ρόλο και συνταιριάζονται για να δείξουν την χαρά, τη νίκη του θανάτου και την αναγέννηση. Από το φαγητό, τα κόκκινα αυγά και τον οβελία, έως τις ευχές και τους χορούς. Η κορύφωση της Άνοιξης στη φύση, συνδυάζεται με την Ανάσταση συμβολικά ως έκφραση του λαού και εορτάζεται στους αγρούς με πανήγυρι και χορό. Τα έθιμα της Ανάστασης όμως συνδέονται ακόμα περισσότερο με τις μεταφυσικές αγωνίες του λαού. Τα αναβλαστικά τελετουργικά αλλά και η σημασία που έχουν οι εκδηλώσεις γύρω από τους νεκρούς, όπως οι παραστάσεις με τις νεκραναστάσεις ( παιδικό λαικό έθιμο Ηπείρου) ή οι εορτασμοί στα νεκροταφεία ( συνήθεια των Ποντίων την Κυριακή του Θωμά), τονίζουν την αλληλοδιαδοχή των μεγάλων γεγονότων της ζωής και κυρίως, τη μεταφυσική αντίληψη για το μεταθανάτιο προορισμό. Ακόμα και κατά την Αναστάσιμη λειτουργία, ο λαός εξέρχεται έξω από την εκκλησία και εκεί ψάλλεται για πρώτη φορά το Χριστό Ανέστη. Έτσι η αναγέννηση του ανθρώπου γίνεται μέσα στη φύση.
Η Λαμπρή λοιπόν, έχει ξεκινήσει από το πρωί του Σαββάτου και οι συμβολισμοί της διαπλέκονται με τις αρχέγονες ανάγκες του ανθρώπου να μεταρσιωθεί σε έναν ανώτερο σκοπό, μέσα από τη ζωή : από την αλληλεπίδραση του με τη φύση και την επικοινωνία με τον Θεό. Από το τσούγκρισμα των αυγών, τη φιλική αυτή «πάλη» που συμβολίζει τη νίκη του θανάτου και βοηθά τη φύση στις παραγωγικές της ιδιότητες, μέχρι το σπάσιμο των μπότηδων, που συμβολίζει και αυτό την Ανάσταση έναντι στην «ανίκητη» βορά του θανάτου.
Κάθε λέξη, κάθε κίνηση, έχει τη σημασία της και συμβάλλει στην μεγάλη αυτή εορτή. Αυτός είναι και ο λόγος που τα έθιμα μας δεν αποτελούν απλά διατήρηση της έκφρασης των προγόνων μας αλλά είναι το ζωντανό όργανο που μας βοηθά να βιώσουμε απόλυτα τις βαθύτερες πνευματικές μας αγωνίες. Ποτέ δεν πρέπει να χάσουμε τα συναισθήματα που κατακλύζουν τις ψυχές μας όταν βλέπουμε τον επιτάφιο, τον Σταυρό, όταν σπάμε τα κανάτια, όταν τσουγκρίζουμε τα αυγά. Οι χαρές, οι λύπες που βιώνουμε ατομικά και συλλογικά, είναι που χαρακτηρίζουν την ζωή μας και οριοθετούν την ταυτότητα μας στον χωροχρόνο της κεφαλληνιακής ιστορίας.
ΚΑΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ
1. Δημ. Σ. Λουκάτου, Πασχαλινά και της Άνοιξης, εκδόσεις Φιλιππότη, β΄ έκδοση, Αθήνα, 1988.
2. Δημ. Σ.Λουκάτου, Κεφαλονίτικη Λατρεία, Αθήνα, 1946.
3. Γιώργου Β. Σιέττου, έθιμα στις γιορτές, Πειραιάς,1975.
4. Μ. Γ . ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, Οι Εορτές του Πάσχα στην Ελληνική Λαϊκή Εθιμοταξία, Αθήνα,2018.
5. Δημ. Σ. Λουκάτου, Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1992.
