Άρουρα καρπών, τα σπερνά των Εισοδίων.
Τα Εισόδια της Θεοτόκου!
Η μόνη θεομητορική πανήγυρης στην οποία το γιορτινό τραπέζι, δεν έχει ως πρωταγωνιστή το κρέας ή το ψάρι, αλλά τα όσπρια, τα επονομαζόμενα «πολυσπόρια» ή «μπουρμπουρέλια» ή «σπερνά των Εισοδίων». Τα γνωστά σε όλους «μπουρμπουρέλια», έχουν αρχαιότατες καταβολές, και ακόμα και σήμερα, παρασκευάζονται με τους καρπούς της συγκομιδής συνοδευόμενα από το κρασί και το λάδι της νέας σοδειάς. Είναι η προσφορά και η ευχαριστία των γεωργών σε όσα απέφερε η γη με το όργωμα, τη σπορά και το θέρισμα. Στη Κεφαλονιά, η πρώτη γιορτή του χειμώνα, της παραγωγικής γης, του κάματου της αγροτικής πάλης, τιμάται μαζί με την εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου με έντονη ευλάβεια.
Στις πεδιάδες του νησιού, στους μεγάλους κάμπους της Παλικής, αλλά και στους πυλαρινούς μικρότερους κάμπους της Αγίας Ευφημίας, της Αναλήψεως, στις μικρές της κοιλάδες, οι γεωργοί και κτηνοτρόφοι μας ξεκινούν την παραγωγική τους χρονιά, με παραδοσιακό και ευλογημένο τρόπο. Παράδοση και ορθοδοξία, γίνονται αγκάλιασμα της προσμονής και του καμάτου του κεφαλλήνα γεωργού, σμίγουν και δίνουν δύναμη στα χέρια των αγροτών μας και έμπνευση στη γη να καρπίσει. Σε όλα τα μέρη της Κεφαλονιάς, στα Διλινάτα, στην Έρυσσο, στη Θηνιά, στα Ομαλά, στην Σάμη, στους Πρόννους, στο Αράκλι, στους Κορωνούς, στη Λειβαθώ, στο Λουρδά, στην Κρανιά, στο Λιβάδι και στην Παλική, η παραγωγή ξεκινά με ευλογιά και δύναμη.
Η είσοδος και η υποδοχή της Παναγίας στο ναό του Σολομώντα, συνοδευόμενη από τους θεοπάτορες Ιωακείμ και Άννα, είναι το προεόρτιο των μεγάλων θρησκευτικών εορτών του χειμώνα. Τιμάται με έντονη μεγαλοπρέπεια και ευλάβεια στις 21 Νοεμβρίου από τα χρόνια του Ιουστινιανού, με την εκκλησία να αποδίδει στο γεγονός πλούσιο υμνογραφικό και αγιογραφικό υλικό. (1) Στο ιερό και χωρισμένο από τον υπόλοιπο ναό, άβατο, η Παναγία, παραμένει έως την ενηλικίωση της, διδασκόμενη τα ιερά κείμενα και την υφαντική τέχνη, όπως μας πληροφορεί το πρωτευαγγέλιο του Ιάκωβου (2). Μέσα από τις εκδηλώσεις των εθίμων προς τη θεία λατρεία, ο λαός, εκδηλώνει τη θεία λατρεία συμμετέχει στη θεία λατρεία μέσα από την κατά τόπους εκδήλωση των εθίμων και των εκδηλώσεων.
Ο λαός, μέσα από τα έθιμα και τις παραδόσεις, τη συμμετοχή στη θεία λατρεία, την υποδοχής του χειμώνα αλλά και από το πανάρχαιο έθιμο του εορτασμού της συγκομιδής, διαπλάθει το πολιτιστικό του αποτύπωμα (4). Με το πέρας της συγκομιδής, δίνονται ως ευχαριστία, τα αγαθά που κάρπισε η γη. Η προσφορά στη μητέρα γη, είναι ένα πιάτο με μαγειρεμένους όλους τους καρπούς της συγκομιδής. Δίνεται ως ευχαριστία για την παλαιά σπορά και για να ευλογηθεί η νέα. Η γη, προσωποποιείται και αποκτά πνευματικές ιδιότητες, αλλά ποτέ δεν κυριεύει τη ψυχή. Είναι αυτή που κρατά στη ζωή τον άνθρωπο αλλά δεν τον αιχμαλωτίζει. Ευλογεί την προσπάθεια και την πολλαπλασιάζει. Κατά τους αρχαίους χρόνους η γαία η μητέρα του κόσμου και έπειτα η θεά Δήμητρα (5), δέχεται τις προσφορές και ευλογεί την νέα σοδειά. Το εορταστικό αυτό τρίπτυχο, αναβιώνεται με την αρμόζουσα μυστηριακή μεγαλοπρέπεια και θρησκευτική ευλάβεια στους χριστιανικούς χρόνους έως και σήμερα, προς το πρόσωπο της Υπεραγίας Παρθένου που προστατεύει τους παραγωγούς και ευλογεί τους καρπούς τους.
Τα αρχαίο αυτό έθιμο της προσφοράς των καρπών, εμφανίζει ορισμένες παραλλαγές σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας. Σε κάποιες περιοχές όπως η Πάτρα όπου συνοδεύει την εορτή του Αγίου Ανδρέα στις 30 Νοεμβρίου ή στη Κρήτη όπου εορτάζεται τα Φώτα (1). Τα ήθη και οι δοξασίες, σχετίζονται άμεσα με την ευλογία της γης και με την πρόγνωση του καιρού. Οι εκδηλώσεις του εορτασμού περιλαμβάνουν το τοπικό πανηγύρι, τις θρησκευτικές δοξολογίες και τις κατά τόπους εκδηλώσεις.
Το χρυσάφι της ζωής για όλους τους αγρότες, είναι η πλούσια συγκομιδή των των καρπών της γης που καλλιεργούν. Η Κεφαλονιά, ιστορικά είναι και γεωργικό νησί, όπως δείχνουν η γεωγραφία και ο ιδιαίτερος πολιτισμός μας. Οι γεωργικές σοδειές αποτελούν μέρος του παραγωγικού και οικονομικού πλούτου αλλά κυρίως της επάρκειας τροφής και της γενικότερης αυτονομίας του νησιού.
Η γεωργική παράδοση είναι τόσο μεγάλη στην Κεφαλονιά που έχουν καταγραφεί δεκάδες παροιμίες στη λαογραφική μας ιστορία για τη γεωργική παραγωγή. Αντιγράφουμε μερικές από το βιβλίο του μεγάλου μας Λαογράφου Δημητρίου Λουκάτου «Κεφαλονίτικα Γνωμικά», 1952, ως απότιση τιμής στη μνήμη των προγόνων μας γεωργών που με τον ιδρώτα τους και τη δύναμη του πνεύματος και της ψυχής κράτησαν ζωντανό και ελληνικό αυτό που σήμερα είμαστε περήφανοι που γεννηθήκαμε και καταγόμαστε από αυτή, την πατρίδα μας την Κεφαλονιά. Η μάθηση των λαϊκών παροιμιών του τόπου μας και η γνώση της παράδοσης μπορεί να μας κάνει σοφότερους, καλύτερους και ποιο αληθινούς. Η πατρίδα μας, έχει ανάγκη ανθρώπους μια τέτοιας κατηγορίας για να γίνει ξανά πραγματική και περήφανη, διότι όπως λένε δυο Πυλαρινές παροιμίες «Απ ‘να λιθάρι δε βγαίνει τ’ αλεύρι» και «Τ’ ακαμάτη το καμίνι μαύρο κι’ άκαο θα μείνη»..
Παροιμίες:
«Απ’ του Σταυρού κι’ ομπρός, η κάθ’ ελιά το λάδι της κ’ η λίμπα το νερό της» (Έρυσσος).
«Οκτώβρης βροχερός, Οχτώβρης καρπερός» (Δειλινάτα).
«Τ’ άη Δημητριού, τι’ σαι συ και τι’ μαι γω λέει το νιο κρασί στο παλιό» (Λειβαθώ).
«Τ’ άη Λουκά φύτευε κουκιά» (Πυργί).
«(ως της Μισσοσπορίτισσας) μισό ‘φαγα, μισό ‘σπειρα, μισό ‘χω να περάσω» (Ελειός).
«Απ’ το θέρ’ ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές» (Πρόνοι).
«Άσπορος μη μείνεις, άθερος δε μένεις» (Θηνιά).
«Βαθιά τα’ αυλάκια, να φουντώνουνε τα’ αστάχια» (Παλλική).
«Δεύτερο αλέτρι, δεύτερο δεμάτι» (Πρόνοι).
«Θέρος, τρύγος, πόλεμος δεν περιμένουνε» (Έρυσσος).
«Όταν φτωχαίνεις φύτευε, κι όταν πλουταίνεις χτιέ» (Έρυσσος).
«Πυκνοφύτευτο φουντάνι φυό και κρύο δεν το πιάνει» (Λειβαθώ).
«Οι μήνες χάνουν τα νερά κι’ ο χρόνος δεν τα χάνει» (Πύλαρος).
«Το Γενάρη κόβε βέργα και φεγγάρι μη γυρεύεις» (Πύλαρος).
«Του Γενάρη το ζευγάρι διάολος θε ναν το πάρη» (Πύλαρος).
Ιδιαίτερα στη Παλική, που η αγροτική οικονομία είναι έντονη μέχρι και σήμερα, η εορτή των Εισοδίων, τιμάται πανηγυρικά με έντονη και μυστηριακή μεγαλοπρέπεια. Το χωριό της Κεφαλονιάς όπου είχε την πρωτοκαθεδρία της εορτής, μέχρι τους σεισμούς του 1953, ήταν η Παναγία στο Σκοινιά (Παναγία Μισοσπορίτισσα). Διάσημο το πανηγύρι όχι για τους χορούς αλλά για την λειτουργία που κρατούσε όλη την νύχτα της παραμονής. Για αυτό τον σκοπό, ο πρόεδρος του χωριού, καλούσε δύο χορωδίες μία από το Ληξούρι και μία από το Αργοστόλι με ονομαστούς ιεροψάλτες (3). Από όλη την Κεφαλονιά μετέβαιναν στον Σκοινιά για τον εορτασμό. Οι κάτοικοι του χωριού, ετοιμάζονταν όλο το χρόνο για την εορτή. Τα μαγαζιά παρέμεναν ανοιχτά όλο το βράδυ της παραμονής, οι επισκέπτες έμεναν στα σπίτια των κατοίκων που τους φιλοξενούσαν με δική τους πρωτοβουλία. Τόσο σημαντικό ήταν το γεγονός, που ο πρόεδρος του χωριού είχε οργανώσει ειδικό διαιτολόγιο για τους ψάλτες που αποτελούνταν από ελάχιστο γεύμα πριν, και από καφέδες και ζεσταμένο κρασί από τα μεσάνυχτα και μετά, που σερβίριζαν μέσα στην εκκλησία όλο το βράδυ, χωρίς να διακοπεί η ακολουθία! Η μεγαλοπρεπής ακολουθία την ημέρας της εορτής είχε ακόμη μεγαλύτερη επισημότητα. Με τέτοια μεγαλοπρέπεια εορτάζονταν η Παναγία στις 21 του Νοέμβρη στο Ληξούρι!
Η Πύλαρος, το κέντρο του νησιού που περιστοιχίζεται από τα μεγάλα βουνά, έχει μεγάλη παράδοση στην αγροτική παραγωγή. Ο κάμπος της Αγίας Ευφημίας, της Αναλήψεως, οι μικρές πεδιάδες και τα οροπέδια μπορεί να μην συγκρίνονται με τις πεδιάδες της Παλικής, αλλά οι άνθρωποι καλλιεργούν εκεί, από την εποχή του Ομήρου. Άλλωστε, κατά τον μύθο, η προίκα και ιδιαίτερα τα αμπέλια της Κτιμένης (6), βρίσκονται στη Πύλαρο! Πολλοί ήταν αυτοί που έκαναν το τάμα τους στην Παναγία την «Κουλούμπαινα» στα Μακρυώτικα που εορτάζει στις 21 Νοεμβρίου. Εκκλησιά της οικογένειας Κουλουμπή. Και στα υπόλοιπα μέρη της Κεφαλονιά, σε όλες τις εκκλησίες εορτάζονται με τη μέγιστη μεγαλοπρέπεια τα Εισόδια. Το κοινό όλων γνώρισμα, είναι το πιάτο με τα «πολυσπόρια» «μπουρμπουρέλια» ή «πολυκούκια» (1). Σε όλες τις εκκλησίες της Κεφαλονιάς, τα «μπουρμπουρέλια» πρωτοστατούν. Μοιάζουν με τα σπερνά, αφού πρόκειται για βρασμένους καρπούς που αποδίδονται ως προσφορά σε ιερό πρόσωπο για την ευλογία των ζωντανών. Τα «μπουρμπουρέλια» περιέχουν όλα τα είδη των καρπών όπως όπως σιτάρι, καλαμπόκι, φασόλια, φακές, ρεβίθια και κουκιά, είναι δηλαδή οι καρποί της συγκομιδής βρασμένοι στο ίδιο σκεύος και ποτισμένοι στο τέλος με το λάδι της νέας σοδειάς. Στην αρχαιότητα το ίδιο γεύμα ονομάζονταν «πυανέψια» (7).
Η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, όπως και κάθε μεγάλη θρησκευτική εορτή, τιμάται από τους ανθρώπους της Κεφαλονιάς και τους απανταχού Κεφαλλήνες. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι εδώ και δεκάδες χρόνια η εορτή αυτή αναβιώνει με την κοινή τράπεζα που δημιουργείται τόσο στην Αδελφότητα Κεφαλλήνων όσο και σε άλλες πολιτιστικές αίθουσες που συγκεντρώνονται Κεφαλλήνες να εορτάσουν την ημέρα αυτή. Η προσπάθεια αυτή έχει στηριχθεί στο παρελθόν ιστορικά από τον Σύλλογο Πυλαρέων και συνεχίζεται με την ετήσια διοργάνωση/συνδιοργάνωση του εθίμου είτε αυτόνομα είτε σε συνεργασία με την Αδελφότητα Κεφαλλήνων και Ιθακησίων Πειραιά. Σε αυτό συνέβαλλε κρίσιμα η σημερινή διοίκηση της Ένωσης με επικεφαλής την Πρόεδρο κα Ευσταθία Μουστάκη-Μυλωνάκη, όπως και όλα τα προηγούμενα ΔΣ και πρόεδροι. καθώς μέσα από τον εορτασμό , εκφράζουν ένα μέρος της άγραφης εθιμικής του ταυτότητας και πολιτιστικής παράδοσης. Μέσα από την συνεστίαση, το μοίρασμα και την κοινή ευχή για αυτά που του δόθηκαν, ο άνθρωπος, με αυτόν τον τρόπο, εκφράζει την ευχαριστία του όχι μόνο στον προστάτη, αλλά και συνεργάτη Θεό. Ευχαριστεί και ευχαριστιέται, συνεστιάζεται και δημιουργεί μια κοινωνία κοινών ηθών μέσα από τις εκδηλώσεις της ζωής και των κοινών κοινωνικών αγαθών.
Αναφορές
1. Δ.Σ. Λουκάτος, Τα φθινοπωρινά, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1982.
2. Αρχιμανδρίτης π. Φιλάρετος, Ι. Μ. Αγίας Λαύρας Καλαβρύτων,Θεολογική προσέγγιση και ερμηνεία της εικόνας των Εισοδίων της Θεοτόκου, Καλάβρυτα, 20.11.2022.
3. Γεωργίου Β. Σιέττου, Έθιμα στις γιορτές,Πειραιάς 1975.
4. δα, Δήμητρα. Η λέξη είναι σύνθετη προερχόμενη εκ των μήτηρ και γη ή γα, αχαία ρίζα δα, Λεξικο Μπαμπινιώτη.
5. όπως αναφέρει ο Δ. Λουκάτος, τα μεγαλύτερα ονόματα της ψαλτικής μετέβαιναν στο Σκοινιά για τον εορτασμό. Ορισμένοι από αυτούς ήταν οι Δρακοπουλαίοι, ο Δ. τζαννάτος ( 1850-1910), ο Γ. Σολωμός( 1828-1903), Αποστολάτος (Φουρνάτος) κλπ..
6. Κτιμένη: αδελφή του Οδυσσέα που έλαβε ως προίκα την περιοχή της Πυλάρου.
7.Τον μήνα Πυανεψιώνα οι Αθηναίοι αλλά και εν ” ετέρα πόλη κατοικούντες” έβραζαν κουκιά με σιτάρι και άλλα όσπρια της συγκομιδής και τα έτρωγαν Το ίδιο έθιμο συνέβαινε τον μήνα Ανθεστηριώνα ( την άνοιξη) αποδίδοντας τιμή στους νεκρούς.
Χαραλαμπία Καρούσου
