Σε τοπική ειδησεογραφική ιστοσελίδα αναρτήθηκαν πρόσφατα δύο κείμενα του αγαπητού μου Τάσου Βαλλιανάτου, το πρώτο στις 4-4-2022 με τίτλο «Μια Απάντηση για την Επανάσταση του 1821 και το Μήνυμά της» και το δεύτερο στις 5-4-2022 με τίτλο «Επανάσταση του 21: Ο Βαλλιανάτος “βάζει στη θέση του” τον Πετράτο. Οι 3 ανακρίβειες και η … δογματική αλήθεια» και με υπότιτλο «Aπάντηση στον κ. Πέτρο Πετράτο για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε! Β μέρος!».
Ο Τάσος Βαλλιανάτος ήταν παλιός καλός μαθητής μου, του οποίου παρακολουθώ, όσο μπορώ, την εξέλιξη και σταδιοδρομία του και χαίρομαι για την κοινωνική του δραστηριότητα. Θέλοντας, προφανώς, να συμμετάσχει στο διάλογο για το 1821, δημοσιοποίησε τις απόψεις του με τα δύο παραπάνω κείμενα. Προκαταβολικά θα ήθελα να του πω ότι δεν υπάρχει λόγος να νιώθει ότι βρίσκεται «σε δύσκολη θέση», όπως σημειώνει στο δεύτερο κείμενό του, επειδή πρέπει ή «αναγκάζεται» ή θεωρεί επιβεβλημένο να απαντήσει στα γραφόμενά μου. Αντίθετα, εγώ χαίρομαι γι’ αυτό. Σημασία έχει να υπάρχει καλή διάθεση και αμοιβαίος σεβασμός – από τη δική μου πλευρά υπάρχουν και τα δύο. Πάντοτε η συζήτηση, ο διάλογος, όταν γίνεται με κατανόηση, με τεκμηριωμένο λόγο και χωρίς αφορισμούς, βοηθάει, είναι χρήσιμος και για τις δυο πλευρές.
Είναι αλήθεια ότι θέτει αρκετά ζητήματα με τα κείμενά του: έθνος, ελληνική συνείδηση, περιεχόμενο της Ελληνικής Επανάστασης, ιστορική επιστήμη και ιστορικοί, δογματισμός και φυσικά ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄. Αυτό που σε αυτήν τη συγκυρία μας ενδιαφέρει είναι το θέμα του Γρηγορίου Ε΄, για το οποίο και θα απαντήσω. Τα υπόλοιπα απαιτούν αρκετές απαντητικές σελίδες: είναι αρκετά σύνθετο π.χ. το ζήτημα του έθνους ή της συγκρότησης εθνικής συνείδησης, είναι ποικίλες οι παράμετροι του δογματισμού, είναι ενδιαφέρουσα μια συζήτηση για τη μεθοδολογία της ιστορίας και για το ρόλο των ιστορικών – για το περιεχόμενο της Επανάστασης του 1821 έχω ήδη γράψει βασικά πράγματα. Είμαι, πάντως, στη διάθεσή του για διευκρινίσεις, βιβλιογραφία κ.λπ.
► Έγραψα αρκετά στα προηγούμενα κείμενά μου για τις αντιλήψεις και για τη στάση του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Προσπάθησα να εξηγήσω, όσο τεκμηριωμένα μου επέτρεπε ο χώρος αυτής της δημοσίευσης/ανάρτησης, ότι το ζήτημα δεν είναι ειδικά ο Γρηγόριος Ε΄ αλλά γενικά το Πατριαρχείο και ο ρόλος του μέσα στην οθωμανική διοίκηση. Αν δεν κατανοήσουμε τη σχέση του Πατριαρχείου με την Υψηλή Πύλη, δε θα μπορέσουμε να συνεννοηθούμε.
Αλλά ας ξεκινήσουμε ξανά τη «συζήτηση»:
● Συμφωνούμε ότι ο Γρηγόριος Ε΄ αφόρισε την Επανάσταση. Το αφοριστικό κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο ελληνικό περιοδικό «Λόγιος Ερμής», που τυπωνόταν στη Βιέννη, το δημοσίευσε αργότερα και ο Ιωάννης Φιλήμων στο έργο του «Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1859) και ο Σπυρίδων Τρικούπης στο έργο του «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1888).
● Εμείς εξηγήσαμε στα προηγούμενα κείμενά μας γιατί ο πατριάρχης αφόρισε την Επανάσταση. Ο Τάσος Βαλλιανάτος (Τ.Β.) δε συμφωνεί. Είναι δικαίωμά του. Ισχυρίζεται, αντίθετα, ότι το έκανε αυτό ο πατριάρχης, για να σώσει τους χριστιανούς από τις σφαγές, που, όπως σωστά γράφει είχαν ήδη αρχίσει. Έκανε δηλαδή έναν ελιγμό, προκειμένου να ρίξει στάχτη στα μάτια του σουλτάνου, για να αποφευχθούν τα χειρότερα. Και χρησιμοποιεί το εξής επιχείρημα: ένας ιεράρχης «που έζησε το 1821 στο στόμα του λύκου έχοντας την ευθύνη της Ζωής της Τιμής και της περιουσίας εκατομμυρίων Χριστιανών Ελλήνων στα χέρια του» [καμιά αντίρρηση], «απέναντι στην επερχόμενη γενοκτονία αφόρισε τυπικά την Επανάσταση» [για το «τυπικά» θα πούμε παρακάτω] και άρα, κατά τη γνώμη του, «δε φέρθηκε ως επιπόλαιος “ψευτόμαγκας” αλλά προσπάθησε όσο μπορούσε να σώσει τον Ελληνισμό της Πόλης».
► Σε αυτά που ισχυρίζεται ο Τ.Β. έχω να παρατηρήσω τα εξής:
▬ Ο Κορδάτος, τον οποίο ο Τ.Β. αναφέρει σε κάποιο άλλο σημείο των κειμένων του, έχει σχολιάσει ως εξής αυτήν τη στάση του πατριάρχη: «Οι πραγματικοί πατριώτες που έχουν μεγάλα ηγετικά πόστα θυσιάζονται σε τέτοιες στιγμές».
▬ Ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, που ενώ είχε συμβιβαστική πρόταση από τον Μωάμεθ, προτίμησε να πεθάνει «παίρνοντας στο λαιμό του», θα λέγαμε, και όλον τον πληθυσμό της Πόλης, δεν μπορεί, νομίζω, να χαρακτηριστεί «ψευτόμαγκας», επειδή ήθελε να πολεμήσει μέχρι τέλους, για να υπερασπιστεί το κράτος και τους υπηκόους του.
▬ Πληροφορώ τον αγαπητό μου Τ.Β. ότι ο μητροπολίτης Αγχιάλου (πόλη, σήμερα, της Βουλγαρίας), ο Ευγένιος (Ευγένιος Καραβίας από την Ιθάκη), για τον οποίο γράφει – και σωστά – ο Τ.Β. ότι απαγχονίστηκε εκείνες τις μέρες των σφαγών μαζί με τον Γρηγόριο Ε΄ και άλλους μητροπολίτες, είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε ότι αρνήθηκε να υπογράψει τον αφορισμό της Επανάστασης, ούτε τον διάβασε στην εκκλησία του, παρά τις πιέσεις και απειλές των οθωμανικών αρχών‧ στο πλαίσιο των διωγμών και σφαγών από το σουλτάνο μεταφέρθηκε σιδηροδέσμιος πάνω σε άλογο από την Αγχίαλο στην Κωνσταντινούπολη (σκεφτείτε απόσταση και είχε την ηλικία του – ήταν ένα μαρτύριο), όπου αρνήθηκε να απαντήσει στις ερωτήσεις του ανακριτή‧ στη φυλακή εμψύχωνε τους άλλους συγκρατούμενούς του μητροπολίτες‧ μαρτυρείται ότι με θάρρος και ψυχραιμία αντιμετώπισε τον απαγχονισμό του‧ το σώμα του ρίχτηκε στη θάλασσα του Γαλατά, όπως και αρκετών άλλων τότε απαγχονισθέντων αρχιερέων. – Άγνωστη, μάλλον, η περίπτωση της ηρωικής μορφής του μητροπολίτη Ευγένιου, υπερβολικά πολύς ο λόγος για τον Γρηγόριο Ε΄, προκειμένου να τον ηρωοποιήσουμε… Διαφορετικό ήθος.
► Κι αν ακόμη δεχτούμε ότι ο αφορισμός ήταν ένας ελιγμός και άρα προϊόν εξαναγκασμού, όπως υποστηρίζει ο Τ.Β., τότε οφείλει να απαντήσει στο εξής: Μαζί με το κείμενο του αφορισμού ο Γρηγόριος Ε΄ είχε στείλει στους μητροπολίτες και δύο επιστολές-εγκυκλίους, τις οποίες βέβαια δεν τον υποχρέωσε ο σουλτάνος να τις στείλει. Σε μια από αυτές διαβάζουμε: «Και εντελλόμεθα και παραγγέλλομεν πάσιν υμίν τοις κατά τόπον αρχιερεύσι […] να διακηρύξητε την απάτην των ειρημένων κακοποιών και κακοβούλων ανθρώπων [αναφέρεται στον Αλ. Υψηλάντη και γενικά στους Έλληνες επαναστάτες] και να τους υποδείξητε και να τους στηλιτεύσητε πανταχού ως κοινούς λυμεώνας [= καταστροφείς] και ματαιόφρονας και να προσέχητε όσον το δυνατόν εις τας απάτας αυτών και ραδιουργίας». Τα πιστεύει αυτά που γράφει ο πατριάρχης ή όχι; Είναι πεποίθησή του ή όχι η αντίθεσή του στην Επανάσταση;
● «Αφόρισε τυπικά την Επανάσταση», γράφει ο αγαπητός Τ.Β. Ή, με άλλα λόγια, όπως γράφει σε άλλο σημείο, ήταν «ψεύτικος» ο αφορισμός. Τι σημαίνει «τυπικός» αφορισμός; Υπάρχει «τυπικός» και «ουσιαστικός» αφορισμός; Τι σημαίνει «ψεύτικος» αφορισμός; Υπάρχει «αληθινός» και «ψεύτικος» αφορισμός; Ένας αφορισμός είναι πάντοτε ένας αφορισμός.
► Ακολουθούν τα σχόλια και οι απορίες μου:
▬ Αν είναι έτσι, δηλαδή «τυπικός» και όχι «ουσιαστικός», «ψεύτικος» και όχι «αληθινός», τότε ένας πατριάρχης έχει το δικαίωμα, ή, αν θέλετε, έχει το… θράσος να παίζει με το Κανονικό Δίκαιο, δηλαδή με τους Ιερούς Κανόνες, όπως δέχεται η Εκκλησία, των Αποστόλων και των Συνόδων; (Σίγουρα ο Τ.Β. και λόγω της ιδιότητάς του αντιλαμβάνεται πολύ καλύτερα από τον καθένα μας τι σημαίνει αυτό).
▬ Θα αναφέρω ένα παράδειγμα: επιτρέπεται ένας παπάς να τελέσει έναν εικονικό γάμο; Δε θα είναι ιεροσυλία; Δε θα είναι παραβίαση των Κανόνων;
▬ Με βάση τη νομική και τη θεολογική επιστήμη δεν ισχύουν οι φράσεις «αφόρισε τυπικά την Επανάσταση», «αφόρισε ουσιαστικά την Επανάσταση» ή δεν υφίσταται «αληθινός» και «ψεύτικος» αφορισμός. Άλλωστε, ο αφορισμός, ως πραγματικός που ήταν, υπογράφτηκε πάνω στην Αγία Τράπεζα, όπως αναγράφεται στο ίδιο το αφοριστικό κείμενο. Εκτός αν κάποιοι υψηλόβαθμοι ιερωμένοι μπορούν και να … παίζουν πάνω στην Αγία Τράπεζα. Εκτός αν δεχόμαστε, αν δέχεται η Εκκλησία ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα…
▬ Επειδή ξεκίνησε η Επανάσταση, δε σημαίνει, όπως ισχυρίζεται ο Τ.Β., ότι ήταν «ψεύτικος» ο αφορισμός. Απλά και μόνο δεν κατόρθωσε να επηρεάσει την εξέλιξη των πραγμάτων. Το νερό είχε μπει στο αυλάκι…
▬ Επειδή ο σουλτάνος απαγχόνισε τον πατριάρχη, δε σημαίνει ότι τον εκτέλεσε, επειδή υποστήριζε την Επανάσταση… ή επειδή κατάλαβε ότι «ήταν ψεύτικος» ο αφορισμός.
● Και για να ολοκληρώσουμε τη «συζήτησή» μας:
► Ο αφορισμός έγινε. Και έγινε κανονικότατα, όπως το επιβάλλουν οι Ιεροί Κανόνες. Απαγχονίστηκε βέβαια ο πατριάρχης, όχι βέβαια επειδή ήταν υπέρμαχος της Επανάστασης – είτε φανερά, είτε «υπόγεια», είτε άμεσα, είτε έμμεσα – αλλά επειδή δεν κατάφερε να κατευνάσει τις φιλεπαναστατικές τάσεις των πιστών του. Αυτά λέει η επιστημονική ανάγνωση των τεκμηρίων. Όλα τα άλλα δεν έχουν καμιά σχέση με την ιστορική επιστήμη.
► Πάμε και σε μια τελευταία προσπάθεια να πειστεί ο αγαπητός Τ.Β. Είναι αλήθεια ότι δεν είναι σωστό να κρίνουμε έναν άνθρωπο από μια πράξη του. Σωστό είναι να δούμε το σύνολο της δράσης του. Εξάλλου, όπως είναι σε θέση να γνωρίζει πολύ καλά ο Τ.Β. λόγω της επαγγελματικής του ενασχόλησης, το Δικαστήριο παίρνει πάντοτε υπόψη του τον «πρότερον έντιμον βίον» του κατηγορουμένου. Ποιος ήταν, λοιπόν, ο πρότερος, ο προεπαναστατικός βίος του Γρηγορίου; Μέχρι το 1820 είχε δώσει τεκμηριωμένα δείγματα αντεπαναστατικής αντίληψης και συμπεριφοράς. Αναφέραμε αρκετά στα προηγούμενα κείμενά μας: εγκύκλιος για την απόσυρση και καταστροφή των έργων του Ρήγα (1798), δίωξη ιερωμένων διαφωτιστών, εγκύκλιος κατά των φιλοσοφικών μαθημάτων (1819). – Να υπογραμμίσω στο σημείο αυτό ότι δεν ήταν κάποια «διαφωνία του Πατριάρχη με το Ρήγα Φεραίο και άλλους Διαφωτιστές», όπως έχει σημειώσει ο Τ.Β., αλλά ήταν πραγματική δίωξη του Ρήγα και των Διαφωτιστών. Η διαφωνία είναι θεμιτή, η δίωξη όμως…
▬Μπορούμε να αναφέρουμε κι άλλες «θεάρεστες» ενέργειές του, όπως εγκύκλιος προς τους Επτανησίους (1798), με την οποία τους καλούσε να διώξουν τους «άθεους» Γάλλους από τα νησιά τους, επειδή έχουν παραπλανήσει τους ανθρώπους «με το δέλεαρ της ελευθερίας και με την πρότασιν της ομοιότητος και ισότητος» [τινάζει δηλαδή στον αέρα όλες τις νεωτερικές ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης] και να δεχτούν … τους Ρωσότουρκους.
▬Και μια που ο αγαπητός Τ.Β. ανέφερε στο πρώτο κείμενό του την Μπουμπουλίνα, εγκωμιάζοντάς την – και σωστά – που διέθεσε τα πλοία της και τη χρηματική της περιουσία υπέρ του Αγώνα, χρήσιμο είναι να τον πληροφορήσω ότι κι αυτή δεν ξέφυγε από τα αφοριστικά επιτίμια του Γρηγορίου Ε΄: μια οικογενειακή διένεξη της Μπουμπουλίνας με τους δυο γιους του δεύτερου συζύγου της (οι δύο σύζυγοί της ήταν καραβοκύρηδες, αλλά είχαν χαθεί στη θάλασσα) έφτασε μέχρι το Πατριαρχείο. Ο αφορισμός του Γρηγορίου Ε΄ σε συνδυασμό με τις οικονομικές κυρώσεις των Οθωμανών αποτέλεσαν, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, ένα ενορχηστρωμένο σχέδιο της Υψηλής Πύλης και του Πατριαρχείου. Τελικά, η αγωνίστρια, χάρη στη μεσολάβηση του ρωσικού παράγοντα, αποσόβησε τις συνέπειες που θα είχαν όλα αυτά για τα πλοία της, τα οποία, εννοείται, διέθεσε στον Αγώνα.
Αργοστόλι, 7-4-2022 [Συνέχεια στο επόμενο]
