Οι όροι «παιδί» και «ενήλικας» σημαίνουν διακριτές φάσεις της αναπτυξιακής πορείας του ανθρώπου, οι οποίες έχουν μελετηθεί και παρουσιαστεί διεξοδικά από πληθώρα παιδαγωγών, ψυχολόγων και άλλων κοινωνικών επιστημόνων. Η ολοκλήρωση της παιδικής ηλικίας και η είσοδος στην ενήλικη ζωή είναι πολύ σημαντικό να γίνεται με ομαλό τρόπο και ασφαλώς να μην νοείται ως άλμα αλλά ως σταδιακή μετάβαση. Το δικαίωμα ψήφου ή η δυνατότητα να αποκτήσει κανείς δίπλωμα οδήγησης εξυπακούεται ότι δεν σημαίνουν αυτόματα την απόκτηση επαρκούς ωριμότητας ώστε να θεωρείται κατ’ ουσίαν ενήλικος.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς για να προετοιμάσουν το παιδί τους για την ενήλικη ζωή; Πρώτ’ απ’ όλα, υπάρχει η εσφαλμένη αντίληψη ότι αυτός είναι ένας προβληματισμός που αφορά γονείς με παιδιά στην εφηβεία. Αντιθέτως όμως, πρόκειται για μια μέριμνα που πρέπει να λαμβάνεται από την νηπιακή κιόλας ηλικία, καθώς τόσο οι γνωστικές, όσο και οι συναισθηματικές και οι κοινωνικές δεξιότητες που απαιτεί η ενηλικιότητα δεν χτίζονται σε μια μέρα, αλλά καλλιεργούνται χρόνο με το χρόνο. Ας δούμε λοιπόν τους κυριότερους τομείς με τους οποίους θα πρέπει να ασχοληθούν οι γονείς ώστε να δώσουν στο παιδί τους τα απαιτούμενα εφόδια για να γίνει μια μέρα ώριμος κι ανεξάρτητος ενήλικας:

• Αυτοεξυπηρέτηση: οι δεξιότητες αυτοεξυπηρέτησης είναι το πρώτο βήμα για την ανεξαρτητοποίηση. Ήδη από τη
νηπιακή ηλικία γίνεται εκπαίδευση τουαλέτας, υγιεινής και διατροφής σε όλα τα παιδιά. Καθώς όμως το παιδί μεγαλώνει, ορισμένοι γονείς αγνοούν ότι αυτό είναι μια συνεχιζόμενη διαδικασία για την κατάκτηση ολοένα και πιο σύνθετων δεξιοτήτων. Το στρώσιμο του κρεβατιού και η τακτοποίηση του δωματίου δεν είναι «τιμωρία» ή μετάθεση γονεϊκών ευθυνών στο παιδί, αλλά διαδικασία μάθησης. Τα ψώνια, τα θελήματα, η χρήση οικιακών συσκευών όπως το πλυντήριο, το μαγείρεμα και πολλές άλλες δραστηριότητες της καθημερινότητας, είναι δεξιότητες που σταδιακά θα πρέπει να διδάσκονται σε όλα τα παιδιά, στο μέτρο των δυνατοτήτων καθενός. Τελικά, ένα άτομο στα 18 θα πρέπει να είναι ικανό να ζήσει μόνο του, μακριά από την οικογενειακή εστία, και να είναι σε θέση να φέρει σε πέρας άνετα όλες τις δεξιότητες που απαιτούνται στην καθημερινότητα για την διαβίωση στο σπίτι, τις μετακινήσεις και τις οικονομικές συνδιαλλαγές πάσης φύσεως.

• Φροντίδα του εαυτού και αυτοπροστασία: η υγιεινή φροντίδα του εαυτού και της κατοικίας, η πρόληψη και η αντιμετώπιση ασθενειών με τον ενδεδειγμένο τρόπο, η προστασία από τραυματισμούς και άλλες βλάβες, είναι δεξιότητες που πρέπει να διδάσκονται στα παιδιά από μικρή ηλικία. Πέραν όμως των ζητημάτων αυτών, ένας νέος ενήλικας πρέπει να γνωρίζει πώς να προφυλάσσεται και από κινδύνους που απορρέουν από την εγκληματικότητα (απάτες, κλοπές, επιθέσεις, βιασμοί, κτλ).

• Διαχείριση αποτυχίας: η ζωή καθενός εκ των πραγμάτων περιλαμβάνει επιτυχίες αλλά και αποτυχίες. Είναι σημαντικό να προφυλάσσουμε τα παιδιά από την έκθεση στην αποτυχία, εφόσον αυτή είναι δεδομένη. Οφείλουμε δηλαδή να ζητάμε από τα παιδιά πράγματα που γνωρίζουμε ότι είναι στο μέτρο των δυνατοτήτων τους γιατί αλλιώς είναι σαν να τα οδηγούμε εμείς οι ίδιοι στην αποτυχία. Για παράδειγμα, σε εξετάσεις για πτυχία ξένων γλωσσών καλό είναι τα παιδιά να συμμετέχουν όταν μέσω των εικονικών διαγωνισμάτων φαίνεται ότι οι πιθανότητες να επιτύχουν είναι πραγματικά υψηλές και όχι απλώς μεταιχμιακές. Εντούτοις, σταδιακά σημαντικό είναι τα παιδιά να κατανοούν ότι η επιτυχία δεν είναι ποτέ κάτι απολύτως διασφαλισμένο και σε πολλές περιπτώσεις οφείλουμε να προσπαθούμε έχοντας υπ΄όψιν το ρίσκο της αποτυχίας, την οποία θα είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε ψύχραιμα. Επιπλέον, η σύνδεση της προσπάθειας με την επίτευξη είναι ένα πολύ σημαντικό δίδαγμα. Έτσι, για παράδειγμα η ενδοσχολική αξιολόγηση των μαθητών καλό είναι να είναι αντικειμενική ώστε κάθε παιδί να αποκτά ένα μέτρο των αποτελεσμάτων που επιφέρει η εκάστοτε προσπάθεια. Εξάλλου, η δοκιμή και πλάνη είναι μια από τις κυριότερες μεθόδους μάθησης και έτσι τα παιδιά πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να πειραματίζονται, διδασκόμενα ακριβώς από την αποτυχία.

• Καλλιέργεια υπευθυνότητας: οι άνθρωποι ξεκινούν τη ζωή τους τελείως εξαρτημένοι από άλλους για την επιβίωσή τους. Σταδιακά όμως κάθε άνθρωπος διακρίνει την ύπαρξή του από αυτή των άλλων και αναλαμβάνει την ευθύνη του εαυτού του. Δυστυχώς, η κυρίαρχη νοοτροπία της ελληνικής κοινωνίας δεν είναι τέτοια ώστε να προάγει την απαιτούμενη υπευθυνότητα που οδηγεί στην ανεξαρτησία, αλλά συντηρεί εξαρτητικές σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας. Για παράδειγμα, πολύ συχνά οι γονείς μέσα στην αγωνία τους για την μαθησιακή πρόοδο του παιδιού, ουσιαστικά αναλαμβάνουν οι ίδιοι τη μελέτη δίνοντάς του το λανθασμένο μήνυμα ότι η σχολική του επίτευξη είναι δική τους ευθύνη. Το να κατανοήσει το παιδί από μικρή ηλικία ότι για όλους υπάρχουν υποχρεώσεις και δικαιώματα ανάλογα με την ηλικία τους, θα το βοηθήσει να αναλάβει τις δικές του ευθύνες και να κινητοποιηθεί κατάλληλα, ενώ παράλληλα θα οριοθετήσει πολύ καλύτερα την διεκδίκηση των δικαιωμάτων του. Εδώ, σημαντικό είναι να προσεχθεί ο τρόπος με τον οποίο καλλιεργούνται τα κίνητρα. Το παιδί δεν πρέπει να μείνει με την λανθασμένη εντύπωση ότι φέρει ικανοποιητικά σε πέρας τις σχολικές του υποχρεώσεις για να ευχαριστήσει τους γονείς του, αλλά σταδιακά θα πρέπει να κατανοήσει ότι η αποτελεσματική σχολική φοίτηση είναι απαραίτητη στο ίδιο ώστε να λάβει τα απαραίτητα εφόδια για την δική του ζωή.

• Επιλογές και ανάληψη πρωτοβουλιών: η υπερ-εξυπηρετητικότητα και ο υπερπροστατευτισμός από την πλευρά των γονέων όχι μόνο δεν βοηθούν καθόλου την ενίσχυση της υπευθυνότητας, αλλά έχουν ως αποτέλεσμα άβουλα παιδιά που δεν κατανοούν γιατί πρέπει να καταβάλλουν οποιαδήποτε προσπάθεια, συνεπώς γίνονται ολοένα και πιο απρόθυμα να ασχοληθούν με οτιδήποτε έχει κόπο, ενώ παράλληλα δεν αναπτύσσουν ούτε όνειρα για το μέλλον, πράγμα που είναι πάρα πολύ σημαντικό για ένα παιδί. Το να μπορεί ένα παιδί να επιλέγει από μικρή ηλικία και να δέχεται τις όποιες συνέπειες των αποφάσεών του, είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα προς την ενηλικίωση. Πολύ συχνά οι γονείς τείνουν να γίνονται ιδιαίτερα καθοδηγητικοί αλλά και να προλαμβάνουν τις ανάγκες ή τα σφάλματα, μη επιτρέποντας στο παιδί να αναλάβει το ίδιο δράση, να εμπνευστεί λύσεις, να προτείνει ιδέες, να επιλύσει προβλήματα και γενικά να αναλάβει πρωτοβουλία για θέματα που το αφορούν. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που απορρέει από αυτό είναι ενήλικες που άγονται και φέρονται από ανθρώπους και καταστάσεις, σύμφωνα με αυτό που εκ πρώτης όψεως δείχνει να είναι το πιο «βολικό», δίχως ουσιαστικά κριτήρια και με κίνδυνο να περιπέσουν σε σοβαρές δυσκολίες. Ο δεύτερος πιο σημαντικός κίνδυνος είναι αντιδραστικοί ενήλικες που θα αρνηθούν ακόμα κι αυτό που αυταπόδεικτα είναι «για το καλό τους» μόνο και μόνο επειδή τους το πρότεινε κάποιος άλλος, καθώς το βιώνουν ως καταπίεση.

• Κοινωνικές δεξιότητες: οι κοινωνικές δεξιότητες είναι ένας τομέας που αυταπόδεικτα καλλιεργείται ισόβια. Από το μωρό που εκδηλώνει το πρώτο του χαμόγελο ενθουσιάζοντας τους γονείς του, ως τον υπερήλικα που αντιμετωπίζει με χιούμορ το παιδί που κατά λάθος του πέταξε τη μπάλα στο πάρκο, όλοι διαρκώς μαθαίνουμε πώς να βελτιώνουμε την αλληλεπίδρασή μας με τους άλλους. Αξίες και συνακόλουθες δεξιότητες που σχετίζονται με την ενσυναίσθηση, τη συμπαράσταση και τη συμπόνοια, την αλληλεγγύη, τη φιλία, την άμιλλα, την ενθάρρυνση, την εμψύχωση, την παρηγοριά και αρκετές άλλες σχετικές έννοιες, είναι πολύ σημαντικό να διδάσκονται στα παιδιά διαχρονικά, ιδίως δια του παραδείγματος. Έτσι, καθώς τα παιδιά σταδιακά δημιουργούν τις δικές τους σχέσεις θα μπορέσουν να αναπτύξουν ώριμες συμπεριφορές προς τους άλλους και να σχετιστούν ομαλά μαζί τους, περιορίζοντας τις συγκρούσεις και επιλύοντάς τες επιτυχώς, καθώς και αυξάνοντας την ικανοποίηση που όλοι λαμβάνουν από την ουσιαστική ανθρώπινη συναναστροφή.

• Εμπειρίες: η ρουτίνα είναι πολύ χρήσιμη για τα παιδιά, όμως σε καμιά περίπτωση ο κόσμος τους δεν πρέπει να περιορίζεται στη διαδρομή σπίτι-σχολείο. Η παροχή πλούσιων εμπειριών στα παιδιά είναι πολύ σημαντική για να εισέλθουν ως νέοι ενήλικες σε έναν περίπλοκο κόσμο: οι κοινωνικές εκδηλώσεις, η τέχνη, ο αθλητισμός και τα ταξίδια κομίζουν σε ένα παιδί πολύτιμες εμπειρίες. Εντούτοις, ακόμα και αν οι συνθήκες είναι τέτοιες (π.χ. λόγω οικονομικής δυσπραγίας, πανδημίας, κ.ά.) που δεν επιτρέπουν πλούσιες τέτοιες εμπειρίες, μέσα στην ίδια την καθημερινότητα δίνονται ευκαιρίες τις οποίες οι γονείς μπορούν να αξιοποιούν. Η επίσκεψη σε ένα πλοίο περιήγησης που έχει επισκεφθεί το λιμάνι, μια βόλτα στην εξοχή για πέταγμα χαρταετού και μάζεμα βοτάνων ή μια διακοσμητική κατασκευή για τα Χριστούγεννα, παρέχουν στο παιδί μεγάλο εύρος και πλούτο εμπειριών που θα του είναι εξαιρετικά χρήσιμες καθώς μεγαλώνει. Όλ’ αυτά περιλαμβάνονται στην έννοια του ποιοτικού χρόνου με το παιδί, ο οποίος δυστυχώς είναι άγνωστος σε πολλούς και δεν αξιολογείται όπως πρέπει από άλλους, παρότι ουσιαστικά αποτελεί τη ραχοκοκαλιά όσων καλείται να διδάξει ένας γονιός στο παιδί του, κι αυτό δεν είναι άλλο από την απόλαυση που λαβαίνουμε απλώς ζώντας μέσα στον κόσμο.

Συνοψίζοντας, αν θέλουμε να μεγαλώσουμε παιδιά που αύριο θα γίνουν σωματικά και ψυχικά υγιείς και ανεξάρτητοι ενήλικες με αυτογνωσία, αυτοπεποίθηση, ζωντάνια, δημιουργικότητα και αγάπη για τον κόσμο, οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε πρώτα μέσα μας την γνωστή «ελληνίδα μάνα» που ορίζει στο παιδί να «βάλει τη ζακέτα του». Μήπως μια προτροπή στο παιδί να βγει λίγο έξω για να δει αν κρυώνει ώστε να πάρει μαζί του μια ζακέτα, είναι όχι μόνο αρκετή αλλά και πραγματικά ευεργετική για το ίδιο;

Ελένη Κονιδάρη
Ψυχολόγος και Προϊσταμένη ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ. Κεφαλληνίας