Γράφει ο Πρωτοπρεσβύτερος π. Ιωάννης Μεσολωράς*

Η ΑΝΑΚΟΜΙΔΗ ΑΠΟ ΤΑ ΜΥΡΑ ΤΗΣ ΛΥΚΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΚΟΜΙΔΗ ΣΤΟ ΜΠΑΡΙ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ ΤΩΝ ΛΕΙΨΑΝΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Εορτολογικά  – Υμνολογικά

Το γεγονός της διελεύσεως από την Δυτική Ελλάδα των λειψάνων του Αγίου Νικολάου, φερομένων από τα Μύρα της Λυκίας στο Μπάρι της Ιταλίας, απετέλεσε αφορμή εορτασμού στο χώρο τούτο από τον οποίο διήλθαν αλλά και ανεγέρσεως πλήθους εκκλησιών. Το γεγονός αυτό χαρακτηρίζεται και καταγράφεται σαν : ανακομιδή, μετακομιδήπάροδος, διέλευσις, αλλά και επάνοδος. Στην εργασία αυτή θα ασχοληθούμε με την υμνολογία, τον κατά τον μήνα Μάιο εορτασμό και τις εκκλησίες που κτίστηκαν ειδικά στην Κεφαλονιά προς τιμήν του Αγίου και ανάμνηση του γεγονότος. Το γεγονός ότι κατά τόπους έχουμε διπλό εορτασμό του γεγονότος, αλλού την 10 και αλλού την 20 του μηνός Μαΐου αποτελεί πιστεύουμε λόγο προς διερεύνηση

Η μεταφορά αγίων λειψάνων αποτελεί πρακτική της εκκλησίας ήδη από τον Γ΄ αιώνα επικρατήσασα από του επομένου. Έχομε την 29 Ιουνίου του 258 ανακομιδή και μετακομιδή των λειψάνων των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου από τους αρχαίους τάφους των στην Κρύπτη του Αγίου Σεβαστιανού. Την 27 Ιανουαρίου του 438 των λειψάνων του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου από τα Κόμανα του Πόντου, όπου εξορισθείς απέθανε, στην Κωνσταντινούπολη. Την 29ην Ιανουαρίου των λειψάνων του Αγίου Ιγνατίου του Θεοφόρου στην Αντιόχεια και για να μη μακρηγορώ του Αγίου Διονυσίου το σκήνωμα από τα Στροφάδια στη Ζάκυνθο το 1717. Σκοπός, κυρίως, των ανακομιδών και μετακομιδών των «τιμιωτέρων λίθων πολυτελών» ιερών λειψάνων ήταν η προφύλαξή των με τη συγκέντρωση σε ένα τόπο αλλά και η δυνατότης αποδόσεως τιμών σ’ αυτά. Μερικές πόλεις όπως η Ρώμη και η Αντιόχεια είχαν πολλά άγια λείψανα, άλλες λίγα. Η Κωνσταντινούπολη σαν νεόδμητη πόλη δεν είχε να επιδείξει πλούτο ιερών Λειψάνων, γι’ αυτό ο Μ. Κωνσταντίνος επεδίωξε να την πλουτίσει. Κατασκεύασε 12 κενές λάρνακες τις οποίες τοποθέτησε σε μαυσωλείο για τους δώδεκα Αποστόλους  και επιπλέον μια για τον ίδιο.[1]

Η κατοχή Ι. Λειψάνων εθεωρείτο και θεωρείται ιδιαίτερη ευλογία γιαυτό και προκειμένου να την οικειοποιηθούν πολλοί διαμέλιζαν τα ΄Αγια Λείψανα στην Ανατολή. Στη Δύση που ετηρείτο αυστηρότερα ο ρωμαϊκός νόμος απαγορευόταν η διατάραξη των νεκρών και ο διαμελισμός των λειψάνων έστω και αν ήσαν ιερά.[2] Γιαυτό και οι εκκλησιαστικοί ηγέτες της Δύσεως ζητούσαν από την Ανατολή λείψανα για τις Εκκλησίες που ίδρυαν. Για να αντιμετωπίσουν δε το πρόβλημα της ελλείψεως λειψάνων έφερναν σε επαφή  με αυτά διάφορα αντικείμενα, όπως υφάσματα  ή στον τάφο βύθιζαν από μια οπή διάφορα αντικείμενα για να έλθουν σε επαφή με αυτά και να αγιασθούν.

Η απαγόρευση ανακομιδής, μετακομιδής και τεμαχισμού λειψάνων και μέχρι τον Η΄ αιώνα απαγορευόταν αυστηρά.[3] Από δω και πέρα όμως οι Δυτικοί προσκυνητές και επιδρομείς δεν κρατιούνται. Τα λείψανα της Ανατολής αποτελούν   ιερή πρόκληση αλλά και αντικείμενο εμπορίας. Στην εποχή δε των Σταυροφοριών  το γεγονός παίρνει ανεξέλεγκτες διαστάσεις.

Ούτως εχόντων των πραγμάτων το 1087 οι Μπαρέζοι συλλαμβάνουν την ιδέα της μεταφοράς των λειψάνων του Αγίου Νικολάου από το μέρος που επισκόπευσε και στο οποίο απέθανε και ετάφη, τα Μύρα της Λυκίας, στο Μπάρι.[4]Οι πηγές πληροφοριών, όλες Δυτικές, είναι οι εξής:

Α. Του Δομινικανού μοναχού Νικηφόρου το 1088. Η πιο έγκυρη στην τριπλή παραλλαγή της: ΒENEVENTANA, VATICANA, GRECA. Η τελευταία ανταποκρίνεται στον «Λόγο στην  ανακομιδή» ελληνιστί γραμμένο.

Β. Του Ιωάννου Αρχιδιακόνου γραμμένη per ordine di Ursone Αρχιεπισκόπου του Μπάρι το 1088.

Γ. Μια «ανώνυμη» compilatore Franco ή La leggenda Gerosolimitana.

Δ. Μια Leggenda Rusia  που εσφαλμένα έχει αποδοθεί στον μοναχό Εφραίμ κατόπιν μητροπολίτη Κιέβου +  1103.[5]

Tα εν λόγω Δυτικά κείμενα γραμμένα από εκκλησιαστικούς άνδρες δεν κάνουν λόγο για αρπαγή  των λειψάνων κάτι που αποτολμάται από νεώτερους όπως π.χ. από τους Βενεδικτίνους μοναχούς του Αβαείου του Ραμσγκέιτ της Βρετανίας.[6]

Κατά το Χρονικό του Νικηφόρου κάποιοι πολίτες του Μπάρι εκινήθησαν  θεία εμπνεύσει…. Κατά το Compilatore Franco, alcuni Baresi  επεχείρησαν το έργο.[7] Κατά το Leggenda Russa κάποιος αφοσιωμένος ιερεύς στο Μπάρι είδε στον ύπνο του τον Άγιο Νικόλαο και του είπε ότι δεν μπορούσε πλέον να παραμένει στον ερειπωμένο από τις τουρκικές επιδρομές τόπο και του ζητούσε να υπάγει με τον κλήρο του Μπάρι να πάρει τα λείψανά του, Dio cosirermesso, επειδή ούτως ηυδόκησεν ο Θεός . Η τελευταία αυτή διήγηση μεταφρασμένη από τα Σλαβονικά από τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη πέρασε στην ελληνόφωνη Ορθόδοξη Ανατολή και κατέστησε γνωστό το γεγονός, απετέλεσε αφορμή εορτασμού από τον ΄Αγιο Νικόδημο (1749-1809)  όπως θα δούμε παρακάτω.

Μετά την παράθεση των πηγών έρχομαι στο θέμα μου.

Πίσω από κάθε γιορτή και δη σαν αφορμή αυτής βρίσκεται κάποιο ιστορικό πρόσωπο ή γεγονός. ΄Ετσι η ημερομηνία της γιορτής είναι κατά τεκμήριο η ιστορική στιγμή του γεγονότος. Το γεγονός της παρόδου του λειψάνου του Αγίου Νικολάου γιορτάζεται την 9^ην 10^ην και 20^ην Μαΐου. Εναρμονίζεται τούτο προς την ιστορική πραγματικότητα; Όχι! Οι ημερομηνίες εορτασμού όφειλαν να είναι προγενέστερες της 9^ης Μαΐου αφού όλα τα χρονικά συμφωνούν ότι το λείψανο του Αγίου Νικολάου έφθασε στο Μπάρι τις 9 Μαΐου ημέρα Κυριακή προς το βράδυ του 1087. Πλησιέστερα προς το γεγονός βρίσκονται οι Ρώσοι αφού έχουν διήγηση από τις αρχές του 12^ου αιώνος, αρκετά κοντά στο γεγονός,  και το γιορτάζουν την 9^ην Μαΐου.[8]

Για πρώτη φορά πληροφορείται ο Ορθόδοξος λειτουργικός κόσμος τα της μετακομιδής επί τη βάσει ιστορικών κειμένων από το μεταφρασμένο από τον ΄Αγιο Νικόδημο προς το τέλος του 18^ου αιώνος, ρωσικό χρονικό. Κάποια κείμενα που υπάρχουν στα ελληνικά  είναι γραμμένα στη Δύση. Το ένα είναι ό «Λόγος εις την ανακομιδήν του λειψάνου του οσίου πατρός ημών και θαυματουργού Νικολάου» ο οποίος είναι η παραλλαγή Greca του Νικηφόρου που περιέχεται στον κώδικα Β 6 IV  φ 129 της Κρυπτοφέρης του ΙΔ΄αιώνος.[9] Αυτό το κείμενο και αν το ήξερε ο Αγ.  Νικόδημος δεν το χρησιμοποίησε. Προτίμησε το από Ορθόδοξο χώρο προερχόμενο ρωσικό. Υπάρχει και ένας κανόνας στον ίδιο κώδικα ενός ελληνοϊταλού ονόματι Στεφάνου της μονής της Κρυπτοφέρης ίσως του ιδίου αιώνος με την ακροστιχίδα «Τα θαύματά σου τα νέα πάτερ σέβω», Στεφάνου». Είναι φανερό ότι αναφέρεται στα θαύματα που ετελέσθησαν κατά την άφιξη των Λειψάνων του Αγίου στο Μπάρι και τα οποία διηγούνται και απαριθμούν τα δυτικά χρονογραφήματα – συναξάρια. Ο κανόνας είναι γραμμένος σε ήχο πλ. Β΄ κατά το «Ως εν ηπείρω πεζεύσας ο Ισραήλ…» και αρχίζει «Τη  τρισηλίω τριάδι παρεστηκώς…»[10]

Οι ακολουθίες κάθε γιορτής έχουν βάση τις Γραφές ή τα συναξάρια που αποτελούν και τον ιστορικό πυρήνα των ο δε Υμνογράφος με ποιητικό τρόπο αφηγείται τα γεγονότα, παραθέτει τα κατορθώματα των αγίων, εκθειάζει τις αρετές των, διδάσκει., παροτρύνει τους πιστούς να τους μιμηθούν, τους υμνεί, επικαλείται τις πρεσβείες των. ΄Ετσι η υμνολογία από το συναξάριο αφορμάται και αυτό ποιητικά αναλύει. Το συναξάριο στην ακολουθία του όρθρου το διαδέχτηκε το κοντάκιο και κατέλαβε τη θέση του, αυτό δε αργότερα συμπεριελήφθηκε μεταξύ της ΣΤ’ και Ζ΄ωδής των κανόνων όπου και αυτοί με τη σειρά τους αντικατέστησαν τα κοντάκια. Ας δούμε λοιπόν την Υμνολογία.

Αναζητήσαμε τις ακολουθίες στο κλασσικό βιβλιογραφικό σύγγραμμα  του Luis Petit: Bibliographie desAcolouthies Grecques.[11]

-Ακολουθία εις την πάροδον του Ιερού λειψάνου του εν Αγίοις πατρός ημών Νικολάου Αρχιεπισκόπου Μύρων της Λυκίας του Θαυματουργού ψαλλομένη τη δεκάτη του μηνός Μαΐου. Ενετίησιν 1797. Παρά Νικολάω τω Γλυκεί τω εξ Ιωανννίνων». Ποιητής είναι ο Γεώργιος Ιερεύς ο Ιωαννούλης.

-Το 1851 εκδίδονται στην Κεφαλληνία δαπάνη Κεφαλλήνος τινος[12] στο τυπογραφείο Η ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑ τρείς ακολουθίες μαζί.:

α. Του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου τη 10^η του μηνός Μαΐου. β. Του εν ιερεύσιν ιεροκήρυκος Κερκύρας Βίκτωρος του Κλαπατζαρά τη 20^η Μαίου. γ. Ανωνύμου τινος τη 20^η Μαΐου. Και δ. Επιτάφια εγκώμια του Γερμανού Καρούσου, Κεφαλλήνος του μοναχού.

Υπάρχουν και άλλες μεταγενέστερες εκδόσεις όπως:

-Μια που περιέχεται στο Νέο Λειμωνάριο του Μακαρίου Νοταρά που τυπώθηκε στην Ερμούπολη το 1855.[13]Πρόκειται για την τυπωθείσα το1851 εν Κεφαλληνία από τον Ν. Πολλάνη ακολουθία του Ανωνύμου. Επιγράφεται: «Ακολουθία του εν Αγίοις πατρός υμών… ήτοι η ανακομιδή ή μετακομιδή του τιμίου λειψάνου αυτού ψαλλομένη τη Θ΄ του Μαΐου μηνός». Διαφοροποιείται δηλ. όσον αφορά την ημέρα εορτασμού από την τυπωθείσα από τον Πολλάνη 4 χρόνια πριν. Η μετάθεση   εναρμονίζεται προς προσθήκη στους στίχους του συναξαρίου της εκδόσεως του Πολλάνη που λέγει «Νικόλαος ενάτη εισήλθεν άστυ Πάριον».

-Ακολουθία σε πρόσφατη έκδοση 1993 του Ιερού κελίου του Αγίου Νικολάου των Μπαρμπεράδων στις Καρυές του Αγίου Όρους ψαλλόμενη την 20η Μαΐου. Περιέχει τα τροπάρια της του ανωνύμου αλλά έχει εμπλουτιστεί και με άλλα στιχηρά, κανόνες μικρό εσπερινό και αποδίδεται στον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη.[14] Αυτή εκδίδεται από χειρόγραφο του Αγίου Νικοδήμου όπως σημειώνεται στη σελ. 39  Παρατηρούμε δηλ μια λειτουργική θα λέγαμε ανακολουθία έτσι όπως τίθεται το γεγονός να έλαβε χώρα την 20 Μαΐου ενώ σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία η ανακομιδή από τον τάφο πρέπει να έλαβε χώρα κάπου τον Απρίλιο και χρειάστηκε κάποιες μέρες για να φθάσει στο Μπάρι τις 9 Μαΐου.

– Η ακολουθία του Λειμωναρίου ανετυπώθη το 1955 δαπάνη του Ιερού Ναού Ευαγγελιστού Λουκά Ορχομενού Βοιωτίας  με προσθήκη παρακλητικού κανόνα.

΄-Εκδοση στην Τρίπολη το 1861. Πρόκειται για την επανέκδοση της ακολουθίας του Ανωνύμου της εκδόσεως του 1851 εν Κεφαλληνία.

-Εν Αθήναις  το 1900. Πρόκειται περί των τριών  του 1851.

-Ο Luis Petit σημειώνει και άλλη εν Πύργω το 1902. Πρόκειται για την ακολουθία του Γιαννούλη.

Υπάρχει και άλλη  «Ακολουθία της ανακομιδής των λειψάνων του εν αγίοις πατρός ημών Νικολάου Επισκόπου Μύρων της Λυκίας, του Θαυματουργού» ποιηθείσα από τον Ιωσήφ Σπηλαιώτη Μοναχό. Κελλίον Ευαγγελισμός, Νέα Σκήτη, ΄Αγιον ΄Ορος, 1970.

Η ακολουθία του  Β. Κλαπατζαρά είναι η αρχαιότερη, του 1719. Μέχρι τότε, εκτός από ένα κανόνα του ΙΔ΄ αιώνα, εκείνο της Κρυπροφέρης, που αναφέρεται στα θαύματα του Αγίου στο Μπάρι δεν υπάρχει τίποτε.[15] Την εν λόγω ακολουθία εκδίδει ο Κλαπατζαράς – Δαράκης στη Βενετία το 1719. Προκείται περί ιερωμένου κερκυραϊκής καταγωγής, μεταβυζαντινού αγιογράφου που έζησε τον ΙΖ΄ αιώνα. ΄Εργα του βρίσκονται στο ναό της Φανερωμένης στη Ζάκυνθο, στο μουσείο Λοβέρδου, στη συλλογή Σταθάτου. Ο χρόνος θανάτου του μας είναι άγνωστος.[16] Η Ακολουθία στην προμετωπίδα αναγράφει τα εξής. «Ψαλλομένη εν τη νήσω κερκύρας, τη κ΄ του Μαΐου  μηνός,  εν ή διέβη εκείθεν το ΄Αγιον αυτού Λείψανον, και παρά των τότε φιλευσεβών σεβασμίως ησπάσθη. Εν ταύτη τη ημέρα και η των Κερκυραίων Πολιτεία τη Αριστοκρατία των Ενετών εκούσα ενεδόθη. Αφιερωθείσα δε τοις Εκλαμπροτάτοις και Ευγενεστάτοις αδελφοίς, Κυρίοις Κυρίοις Σπυρίδωνι και Ιωάννη  Αντωνίω τοις Πατζό, παρά του εν ιερεύσι Λογιωτάτου Βίκτωρος Κλαπατζαρά  υφ ου και συνετέθη. οι οποίοι είχαν ανεγείρει ναό στον ΄Αγιο.

Παρατηρήσεις:

Η ακολουθία δεν έχει συναξάριο, της λείπει δηλ ο ιστορικός πυρήνας. Αγνοεί τα γεγονότα. ΄Ένα  μόνο ξέρει από παράδοση ότι πέρασαν τα λείψανα από την Κέρκυρα, στάθηκαν για λίγο και προσκυνήθηκαν από τους φιλευσεβείς. Πράγματι στα τροπάρια δεν υπάρχει καμία αναφορά στα γνωστά ιστορικά γεγονότα των συναξαρίων. Δύο ή τρείς φορές μόνο αναφέρεται η λέξη Μπάρι.. Είναι σαφές από τις εκφράσεις «εκ μύρων φερόμενος δια της Κερκύρας» (στιχηρό εσπερινού) ότι το λείψανο- σύμφωνα με αυτόν και την παράδοση, γιατί τα χρονικά δεν κάνουν λόγο-  εστάθμευσε στην Κέρκυρα έστω και για λίγο για προσκύνηση. Κατά τα χρονικά όμως μετά τη Συκέα πήγε κατευθείαν στον ΄Αγιο Γεώργιο, τέσσερα μίλια έξω από το Μπάρι.

Ο Κλαπατζαράς πλέκει μια ακολουθία στην οποία συνυφαίνονται διαχρονικά ο ΄Αγιος Σπυρίδων ( 1456 στην Κέρκυρα) ο ΄Αγιος Νικόλαος (1087 η πάροδος) και ο Αντώνιος Ενέτειος Δούκας (στιχηρό εσπέριο) στον οποίο παρεδόθη εκουσίως η Κέρκυρα υπ΄ αυτών των κατοίκων της το1386.΄Η ημέρα της ελεύσεως  είναι ημέρα διπλής χαράς (ένθ. ανωτέρω) Δεν μπορεί να αγνοήσει τον πολιούχον της Κέρκυρας ΄Αγιο Σπυρίδωνα, αλλά ούτε και να υποβιβάσει τον Άγιο Νικόλαο εν σχέσει με το θαυμαστό και άφθαρτο σώμα του πρώτου. ΄Ετσι κάμνει λόγο περί σώματος του Αγίου Νικολάου και έτι περαιτέρω περί σώματος θεολαμπούς το οποίον μετηνέχθη στην νήσο και είναι φθοράς δίχα (κάθισμα όρθρου) Και αλλού «άφθορος εδείχθης κερκυραίοις» (Κανών α΄ ωδή) και περαιτέρω «σώμα Νικολάου σώον τετήρηται» (κανών στ΄ωδή)

Είναι σαφές ότι η ευλαβής φαντασία του ποιητή έχει εξαφθεί και ομιλεί περί αφθάρτου σώματος του Αγίου Νικολάου στους Κερκυραίους που θέλουν άφθαρτο το σώμα παντός Αγίου για να του δώσουν πιστοποιητικά αγιότητος. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στην Κεφαλονιά με τον ΄Αγιο Γεράσιμο και τη Ζάκυνθο με τον ΄Αγιο Διονύσιο. Ταυτίζουν την αγιότητα με την αφθαρσία του σώματος. Αλλά στη περίπτωση του Αγίου Νικολάου δεν έχουμε άφθαρτο σώμα αλλά οστά. ΄Ετι περαιτέρω ο ποιητής επάγει «έδει επί γης σώμα το σον σώματι Σπυρίδωνος δούναι προσηγορίαν σεπτήν». Το σώμα σου λέγει ΄Αγιε Νικόλαε στη γη έπρεπε (με τον ερχομό σου στην Κέρκυρα) να δώσει χαιρετισμό στο σώμα του Αγίου Σπυρίδωνος, καθώς συμβαίνει με τα πνεύματα στον ουρανό.(στιχηρό εσπερινού) Δεν νομίζω ότι τούτο μπορεί να συγχωρηθεί ποιητική αδεία. Είναι χοντρό ιστορικό λάθος. Αγνοεί ότι το λείψανο του Αγίου Νικολάου πέρασε από την Κέρκυρα τον 11 αιώνα ενώ το λείψανο του Αγίου Σπυρίδωνος μετηνέχθη στην Κέρκυρα το 145  .

Η κολακευτική του διάθεση προς τους ενετούς είναι έκδηλη. «διπλήν χαράν ελάβομεν (στιχηρό των αίνων) ότι σώμα κατίδωμεν Νικολάου και έληξαν τα δεινά της ψυχής  και η νίκη της Ενετίας απένειμε τέρψιν τω σώματι ) στιχηρό των αίνων). Εδώ έχομε σύγκληση  των δυο γεγονότων επειδή συμπίπτουν ημερομηνιακά και τα δύο την 20 Μαΐου αλλ΄ όχι βέβαια χρονικά..

Αξίζουν προσοχής στίχοι τινες ιαμβικοί τους οποίους τοποθετεί στη θέση του ελλείποντος συναξαρίου. «χαρά τε θεία ώρμησαν πρόφρον εις σώμα θείον και φιλούσιν εκ πόθου λίθω ορώντες ως εν έδρα εστάναι» Οι κερκυραίοι συνέτρεξαν προς το θείο σώμα και ασπάζονται αυτό με πόθω που το βλέπουν να κάθεται σαν σε θρόνο επί πέτρας. ΄Εχουμε τη γνώμη ότι τούτο εστιάζει την προσοχή μας επί γεγονότος το οποίο κατεγράφη ως ιστορικό: ότι έβγαλαν τα λείψανα από το καράβι  και τα ετοποθέτησαν σε κάποιο περίοπτο υπερυψωμένο μέρος, βράχο; για να το προσκυνήσουν και αυτό φάνταζε σαν νάταν σε θρόνο. Υπάρχει εκκλησάκι κάπου στην ακτή στην πόλη της Κέρκυρας του Μαγιάτικου Αγίου Νικολάου στην τοποθεσία « τα μπάνια του Αλέκου. Και υπάρχει και στον Καθεδρικό Ναό μια πέτρα που πάνω έχουν τοποθετήσει το λείψανο της Αγίας θεοδώρας που την δείχνουν σαν αυτή που τοποθέτησαν τα λείψανα του Αγίου Νικολάου κατά την στάθμευση στο νησί, όπως λέγεται και στην υμνογραφία.

Ανακεφαλαιώνοντας λέγομε: Κοιτώντας την ακολουθία του Κλαπατζαρά, τον άνδρα αυτόν τούτον, κληρικόν εκ των μορφωμένων, ζωγράφο, ιεροκήρυκα στον ανώτερο κλήρο υπαγόμενο, την διάθεση που υπάρχει σε κάποιους κληρικούς να τάχουν καλά με τους κρατούντες, έστιν ότε και να τους κολακεύουν, τις τότε συνθήκες -κατακτητές- την άγνοια των ιστορικών γεγονότων περί την μετακομιδή, την παραποίηση εν αγνοία του ή ηθελημένα πραγμάτων πιστεύουμε ότι η ημερομηνία που όρισε σαν ημέρα διαβάσεως των λειψάνων του Αγίου, η 20 Μαΐου, ορίστηκε κατά παρέλκυση της άλλης 20^ης Μαΐου του 1382 ότε η των κερκυραίων πολιτεία τη αριστοκρατία των Ενετών εκούσα ενεδόθη που τις γιορτάζει μαζί ευχαριστημένος για τη σύμπτωση. Αν εγνώριζε την 9^η Μαΐου ως ημέρα αφίξεως των λειψάνων στο Μπάρι δύσκολα θα αποτολμούσε την παραποίηση. Είναι όμως σίγουρος, κι αν όλα τα άλλα τα αγνοεί, ότι η διάβαση συνέβη τον Μάιο. Η παράδοση ζει και μαρτυρεί. ΄Ισως προϋπήρχε παράδοση εορτασμού κατά την 20^η Μαΐου, αλλ΄όχι μόνο αυτή.

Ο Άγιος Νικόδημος που γνωρίζει την ιστορική πραγματικότητα να πως δικαιολογεί αυτή την ιστορική ανακολουθία « εκείνη λέγει η ρωσική διήγησις αναφέρει την 9^ην Μαΐου, ημείς τελούμε αυτήν την 20 αυτό για τρείς αιτίες: διότι ακολουθήσαμε μίαν τυπωμένη φυλλάδα …συνθεμένην από ένα ιεροδιδάσκαλον της κερκύρας (τον Κλαπατζαρά)…και για κάποιους άλλους λόγους… διότι εις μερικά ανθολόγια γράφεται να εορτάζεται ο ΄Αγιος Νικόλαος κατά την εικοστήν Μαΐου και γιατί εδώ πέριξ εις τα μέρη της θετταλίας και όλης σχεδόν της Μακεδονίας συνήθεια παλαιόθεν επικρατεί …να εορτάζουν την 20^ην Μαΐου.»[17]

΄Ετσι ο Νικόδημος αποδέχεται και παγιώνει την κατάσταση και εξηγεί γιατί παραβλέπει την ιστορική ανακολουθία και προτιμά να ακολουθήσει την παράδοση. « ημείς οι χριστιανοί λέγει … δεν λατρεύομεν  τω χρόνω…. Διότι οι ιεροί Ευαγγελισταί αγκαλά και δεν διαφωνούν τη αληθεία φαίνονται όμως ότι διαφωνούν περί της σταυρώσεως του Κυρίου αυτό όμως ούτε δόγμα πίστεως είναι ούτε την ευσέβειαν ανατρέπει ούτε βλάπτει την αλήθειαν κατά τον ιερόν θεοφύλακτον. ΄Ετσι σ’ εκείνον που ερωτά ποίον είναι αληθέστερον από τα δύο να εορτάζεται εις τας 9ή τας 20ένα και μόνον και αναντίρρητον λέγομεν ότι όλα τα βιβλία και τα ρώσικα και τα γραικικά (αγνοεί τις λατινικές πηγές;) συμφώνως λέγουσι να εορτάζεται εις τον μήνα Μάιο ( ένθ. ανωτέρω)

Τοιουτοτρόπως ο ΄Αγ. Νικόδημος ενισχύει τον από δεκαετίες τουλάχιστον καθιερωμένον από τον Κλαπατζαρά εορτασμό κατά την 20^ην Μαΐου και όπως υποσημειώνεται στο συναξάριό του (δες συναξαριστή Αγ. Νικοδήμου και Μέγα Συναξαριστή της Ορθοδόξου Εκκλησίας) «εις την εορτήν ταύτην του Αγίου Νικολάου εποίησεν η εμή αδυναμία μετά κανόνος και ο βουλόμενος εορτάζειν (εδώ ρίχνει το σύνθημα και προκαλεί) τον ΄Αγιον ζητησάτω ταύτην ήτις ευρίσκεται εν τινι κελλίω του Αγίου Νικολάου επικαλουμένω των Μπαρμπεράδων πλησίον των Καρυών ( Συναξάριον).

Το 1797 εκδίδεται στη Βενετία παρά των Ιωάννη Γλυκεί Ακολουθία Ψαλλομένη την 10^ην Μαΐου έργο του Ιερέως Γεωργίου Γιαννούλη [18] γνωστού ποιητή ακολουθιών κανόνων εγκωμίων. Την ακολουθία αφιερώνει και αυτός σε ΄Αρχοντα τον Αντώνιον Κομούτον άνδρα ευπατρίδη δεινόν περί τα θεολογικά και άλλες επιστήμες.[19] Η εν λόγω ακολουθία έρχεται σαν συνέχεια της άλλης.  Στην πρόκληση της Κέρκυρας ανταποκρίνεται η Ζάκυνθος και λογικά αφού εκείνη ετοποθέτησε τη διέλευση του λειψάνου τις 20  αυτή την τοποθετεί δέκα μερες πριν όσες περίπου χρειάζεται το πλοίο να πάει από τη Ζάκυνθο στην Κέρκυρα με κάποιους σταθμούς  ενδιάμεσα,  τις 10 του Μαΐου.[20] Στη Ζάκυνθο γιορτάζουν την 10 Μαΐου. Το πανηγύρι στο χωριό Σκουλικάδο είναι περίφημο. Εκεί δείχνουν την εικόνα του Αγίου που καλείται Μεγαλομάτης ή Βοϊδομάτης χαραγμένη με θαυματουργικό τρόπο πάνω στην πέτρα.

Στην Κεφαλονιά έχουμε αρχαία μαρτυρία για γιορτασμό του τις 10 Μαΐου. Στη περίεργη ιστορία με τον Δράκο του Αίνου αναφέρεται εκκλησία του Αγίου Νικολάου στο Ανεμοδούρι, τοποθεσία του μεγάλου βουνού της Κεφαλονιάς του Αίνου, που γιόρταζε τις 10 του Μαΐου. Κατ΄αυτή την ημέρα του πανηγυριού οι αδελφοί Bresconti  το 1509 σκότωσαν ένα τεράστιο και φοβερό δράκο  που ήταν ο φόβος και ο τρόμος των ανθρώπων και πήραν για ρεγάλο για το κατόρθωμα τους αυτό από την βενετική πολιτεία όλη την περιοχή.[21]

Η υμνογραφική προσφορά της Κεφαλονιάς είναι μικρή και ασήμαντη. Έχουμε μόνο εγκώμια συνθεμένα από τον Ιερομόναχο Γερμανό Καρούσο ακμάσαντα  από του ημίσεως της ΙΗ΄ εκατονταετηρίδος. Συνεξεδόθησαν υπό του Πολλάνη μετά των τριών ακολουθιών. Τα εγκώμια αυτά κατά τον Τσιτσέλη[22] εψάλλοντο κατά τις εορτές του Μαΐου. Ωραία μεν αλλά άσχετα προς το γεγονός. Δεν κάνουν καμία αναφορά στο σχετικό γεγονός.

Με την ακολουθία λοιπόν του Γιαννούλη εμπεδώνεται ευρύτερα και έτερος εορτασμός την 10 Μαΐου περί το τέλος του ΙΗ αιώνος. Η ακολουθία αυτή είναι ωραία  ποιητική, φιλολογική, θεολογική αλλά άμοιρος ιστορικότητος και αυτή, όπως και η άλλη του Κλαπατζαρά. Η Υμνολογία της θα μπορούσε άνετα να χρησιμοποιηθεί την 6 Δεκεμβρίου. Εκθειάζει την  ζωή του Αγίου τα θαύματα και κατά τούτο στοιχοί στο κλασικό συναξάριο του Αγίου και μόνο διαπιστώνει κανείς ότι έχει να κάνει με το γεγονός της παρόδου από κάποιες στερεότυπες φράσεις όπως «τη παρόδω λειψάνου σου» «σεβασμίαν πάροδον» «του σεπτού λειψάνου σου πανέντιμον πάροδον» «θείαν πάροδον λειψάνου του πανσέπτου» κάπου 25 φορές. ΄Εχει όμως ίδιο απολυτίκιο και κοντάκιο πράγματα που λείπουν από την ακολουθία του Κλαπατζαρά, όπου εκεί αναπληρούνται  από τα γνωστά της 6^ης Δεκεμβρίου.

Τα πράγματα αποκαθίστανται με την ακολουθία του Αγ. Νικοδήμου. Εδώ υπάρχει συναξάριο, αναφορά σε ιστορικά γεγονότα. Ας τα διατρέξουμε. Το μύρο που ανέβλυσε από τον τάφο κατά την ανακομιδή, απόθεση των λειψάνων στον ναό του προδρόμου στο Μπάρι κατά την πληροφορία που έχει από το σλαβονικό χειρόγραφο. (Ο Νικηφόρος λέγει ότι πρωτοτοποθετήθηκε στο ναό του Αγίου Βενεδίκτου και μετά στου ΄Αγίου Ευστρατίου ομοίως και το Greco) ο ρόλος των τριών ευλαβών ιερέων (στιχηρό της Λιτής) τα θαύματα που επακολούθησαν (στιχηρό εσπέριο), η υπαπαντή των Μπαρέζων (τροπάριο ε΄ ωδής) η κατάθεσις εν τω ναώ (τροπάριο στ΄ωδής) κ.ά. στοιχεία όλα παρμένα από το σλαβονικό χειρόγραφο που μετάφρασε.

Απαλύνεται παρά Νικοδήμω η πράξη αρπαγής των λειψάνων με το λαμπρό οικουμενικό και σωτήριο χαρακτήρα που προσδίδει στο γεγονός, «άλλο νοητόν έαρ παρά το αισθητόν ανέτειλε η θαυμαστή και παράδοξος μετάθεσις των λειψάνων του ιεράρχου» είναι ο της έω και της δύσεως λαμπτήρ (ιδιόμελον του όρθρου στο Ελέησόν με…) και καθιερώνει την εορτήν ψάλλοντας « η σεπτή μετάθεσις των ιερών λειψάνων εορτής υπόθεσις της εκκλησίας του χριστού γέγονε μάκαρ Νικόλαε ( β΄κάθισμα του όρθρου).Εισάγει την  θαυμάσια ιδέα του ροδισμού. [23] Αφήνει τον φυσικό ροδισμό στον ανοιξιάτικο Μάη και τα λουλούδια του και καλεί τους πιστούς να καταρροδίσουν τα λείψανα με άνθη των ασμάτων (ιδιόμελον του όρθρου εις το ελέησόν με ο Θεός…). Ουδείς ψόγος για την Δύση. Είναι πεπεισμένος ότι δι οπτασίας «φρικτής» ούτος μετετέθη και βλέπει ο θεολόγος και άγιος σαν ευλογία Θεού  την παρουσία του Αγίου στη Δύση.

Η εν λόγω ακολουθία από τον Πολλάνη αποδίδεται εσφαλμένα εις Ανώνυμον και η του Γεωργίου Γαννούλη εις τον Άγιον Νικόδημον. Η Ακολουθία του Γιαννούλη είχε εκδοθεί ήδη από το 1797 επωνύμως. Δεν την είχε φαίνεται υπ όψιν του. ΄Ετσι από την Ακολουθία του Ανωνύμου ( Αγ. Νικοδήμου) ελλείπει το τροπάριο και προστίθεται στην άλλη του Γιαννούλη η οποία αφ εαυτής δεν έχει και η οποία εκλαμβάνεται ως του αγίου Νικοδήμου.

Η ως του Αγίου Νικοδήμου εκδοθείσα ακολουθία του Γιαννούλη έχει υποστεί διορθώσεις όπως μπορεί να φανεί από σύγκριση των δύο. Εκείνο που δημιουργεί ερωτηματικά είναι η διόρθωση της λέξεως πάροδος του Γιαννούλη με εκείνη της επάνοδος. Δεν είναι δυνατόν από την πατρίδα του τα Μύρα πηγαίνοντας στο Μπάρι να γίνεται λόγος για επάνοδο. Την διόρθωση την έχει κάνει ο Πολλάνης; Ποιος ξέρει. Είναι σχήμα ρητορικό; Από τον αφανή, άπιστο και εκτουρκισμένο χώρο,  εγκαταλελειμμένο και άδοξο, στον φυσικό του χώρο της χριστιανοσύνης, της πίστεως  της δόξας;

Αλλά ας έλθουμε στα εορτολογικά. Από τον χρόνο ας περάσουμε στο χώρο. Η διάβαση από τη Δυτική Ελλάδα έδωσε την αφορμή να ανεγερθούν εκκλησίες σε ανάμνηση του γεγονότος. Πρέπει να πούμε προοιμιακά ότι ακολουθίες επί τη μετακομιδή δεν υπάρχουν πλην αυτών που μνημονεύσαμε και αυτές ποτέ δεν περιελήφθησαν στα μηναία[24] Η πρώτη γνωστή είναι αυτή του Κλαπατζαρά και κυκλοφορεί το 1719. ΄Αν δεχτούμε ότι υπήρχαν εκκλησίες κτισμένες επ΄ αφορμή του και αφιερωμένες στο γεγονός της μετακομιδής τότε η επετειακή σύναξη θα εκαλύπτετο υμνολογικά από της ακολουθία του Αγίου της 6^ης Δεκεμβρίου. ΄Ετσι  έχουμε εκκλησίες αφιερωμένες σε κάποιο γεγονός με ακολουθίες που δεν αναφέρονται στο γεγονός αλλά το πρόσωπο εν προκειμένω τον ΄Αγιο Νικόλαο. Και κάνουμε λόγο για τις δεκάδες εκκλησίες που είναι διάσπαρτες στη Δυτική Ελλάδα  ΄Ηπειρο Μακεδονία, ΄Αγ. ΄Ορος, Πελοπόννησο. Δεν μπορεί παρά πολλές από αυτές να ιδρύθηκαν με την ώθηση που έδωσε ο ΄Αγ. Νικόδημος με το συναξάριο που έγραψε γιατί είναι αδύνατο στην Ήπειρο Μακεδονία Εύβοια Αττική, ΄Αγ. ΄Ορος κ.λ.π. να διατηρούν ανάμνηση ενός γεγονότος των αρχών της δεύτερης χιλιετηρίδος που έλαβε χώρα στα Δυτικά της χώρας  την στιγμή κατά την οποίας στις Κυκλάδες  Ρόδο απ΄ όπου πέρασε το λείψανο τη λησμόνησαν ή δεν της έδωσαν σημασία.[25] Υπήρχαν βέβαια, λέγει ο ΄Αγ. Νικόδημος κάποιες εκκλησίες στα μέρη της Θεσσαλίας και όλης σχεδόν της Μακεδονίας που οι πιστοί συγκεντρώνονταν και συγκροτούσαν  μεγάλη πανήγυρη του Αγίου Νικολάου κατά την  20 Μαΐου (Ακολουθίες σ 89). Όταν γράφει ο Νικόδημος  18…έχουν περάσει πολλά χρόνια από τη χρονολογία εκδόσεως της Ακολουθίας του Κλαπατζαρά 17… Στο μεταξύ το γεγονός  βοηθούσης της τυπογραφίας έχει γνωστεί. ΄Η Ακολουθίας υπάρχει η ημερομηνία καθορίστηκε και η γιορτή καθιερώνεται. Η απήχηση της παρόδου από τα παράλια της Δυτικής Ελλάδος απλώθηκε στην ενδοχώρα.

Εκκλησίες ανοικοδομημένες επ΄αφορμή της διαβάσεως μπορούμε να δεχτούμε μόνο στο Δυτικό χώρο και σ΄αυτές μόνο να αποδώσουμε το στοιχείο της πέρα του 1717 αρχαιότητος και δη σ΄αυτές που σαν οδοδείκτες υπάρχουν και σήμερα στην πορεία από τη δυτική Ελλάδα και ανάμεσα στεριάς και νησιών Ζακύνθου, Κεφαλονιάς  Λευκάδος και Κέρκυρας προς το Μπάρι. Σ΄ ένα χάρτη μιας εκδόσεως του Centro Studi Nicolaiani. Bari 1994[26] η πορεία των πλοίων με τα λείψανα διαγράφεται εκτός Κεφαλληνίας και Ζακύνθου δυτικά ανοιχτά στο Ιόνιο πέλαγος. Τα εκκλησάκια σαν φάροι δείχνουν την πορεία των πλοίων ανάμεσα Ζάκυνθο και  Ηλεία- Αχαΐα και Κεφαλονιά- Ιθάκη Νοτιοδυτικά της Λευκάδος και πάνω προς  την  Κέρκυρα.

Ξεκινώντας από την Μεθώνη προτελευταίο σταθμό της αποστολής και διαπλέοντας δυτικά τη Πελοπόννησο βρίσκει κανείς εκκλησίες στην Αρκαδία 9 Μαΐου, Ηλεία και Αχαΐα 10, Ζάκυνθο 10, και Κεφαλονιά 10 και 20, Λευκάδα 10, ΄Ηπειρο 20 Κέρκυρα 20.

Στην Ηλεία αναφέρουμε εκκλησίες στα Καβάσιλα, Τραγανό, Μυρσίνη και το Μοναστήρι του Αγ. Νικολάου  στα Σπάτα και αλλού.[27]

Στην Αχαΐα την ηλικίας δέκα αιώνων Μονή του Αγίου Νικολάου του Μπάλα (Παλιομονάστηρο) που γιορτάζει τις δέκα Μαΐου Ο πνευματικός της Μονής και συγγραφέας της ιστορίας της υποθέτει ότι τις 10 ή 12 Μαΐου του 1087 το πλοίο εστάθμευσε όχι στη Ζάκυνθο παρά στο λιμάνι των Πατρών. Το γεγονός αυτό γιορταζόταν ανέκαθεν στην πόλη των Πατρών στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου τις 6 Δεκεμβρίου. Σιγά σιγά η εορτή μετετέθη στην 10 Μαΐου και στο Παλιομονάστηρο στο οποίο επεκράτησε να γιορτάζεται την 10 Μαΐου.[28]

Στη Ζάκυνθο γιορτάζουν την 10 Μαΐου επίσης[29]

Στη Λευκάδα. ΄Αγ. Νικόλαος στην είσοδο της Λευκάδας[30] περιοχή Δέματα η Χελοίβαρο 10 Μαΐου. Αγ. Νικόλαος στις Καρυώτες εξωκκλήσι 10 Μαΐου. Στον Πόρο Λευκάδος 10 Μαΐου Ι. Μονή Αγ. Νικολάου Ιρας στο Ακρωτήρι Λευκάτας 10. Μαΐου.

Στην Κεφαλονιά αναφέρουμε τις έξης, όσες επισημάναμε σε μια πρόχειρη έρευνα. Πρέπει να υπάρχουν και άλλες ή και σίγουρα θα υπήρχαν και προ των σεισμών.

Στο Κατάραχο, σήμερα ΄Αγ. Νικόλαο, 20 Μαΐου. Αγ. Φανέντες στη Σάμη 20 Μαΐου. Μεταξύ Κομητάτων και Καρυάς Ερίσσου εκκλησία που ξαναοικοδομήθηκε μετά τους σεισμούς, 20 Μαΐου. Στην Καρυά Ερίσσου στη θέση Κουνάδες 20 Μαίου και αυτή ξαναοικοδομήθηκε από τον μακαρίτη Αρχιμ. Ιερόθεο Αντωνάτο. Στο νησί Δασκαλιό (Αστερίς του Ομήρου) στην ΄Ερισσο 10 Μαΐου ξαναφτιάχτηκε από τον εφοπλιστή…. Στα Φραγκάτα στην περιοχή της Λανούς στην τοποθεσία Περάματα 10 Μαΐου, ξαναφτιάχτηκε δύο φορές μετά τους σεισμούς. Στα Τρουγιαννάτα περιοχή Σκοινιάς, 20 Μαΐου. Στις Κεραμιές, Ράχη Βαλλιάνου 20 Μαΐου. Στα Σπαρτιά στην τοποθεσία Κλιματσιάς, 20 Μαίου ή ανάλογα τον καιρό. Στα Σπαρτιά επίσης μέσα στο χωριό  της οικογένειας Καλαναρχόπουλου, 20 Μαΐου γκρεμισμένη. Στα Σβορωνάτα Αγ. Νικόλαος ο Διβαριώτης 10 Μαΐου ερειπωμένος. Στη Λακύθρα στο Βράχο Του Βύρωνα οικογενείας Αλιπράντη, ανοικοδομημένη, 20 Μαΐου. Στην Άβυθο στα Καλλιγάτα 10 Μαΐου γκρεμισμένη. Στα Μαυράτα ;  Αγ. Νικόλαος στο Ανεμοδούρι 10 Μαΐου. Αγ. Νικόλαος στην ΄Ακωλη, Σάμη 20 Μαΐου. Στα Βάτσα στο Ληξούρι 6 Δεκεμβρίου και 10 Μαΐου. Στην Αρτυνή μεταξύ Σβορωνάτα και Σαρλάτα. 10 Μαΐου γκρεμισμένη. Στο νησάκι Νικόλαος κοντά στο Αεροδρόμιο Μηνιές 10 Μαΐου γκρεμισμένο, οικογένειας Μουσούρη. Στην τοποθεσία Κλείσμα στα Κουντουράτα γκρεμισμένο οικ. Τραυλού. Μεταξύ Καραβάδου και Ποριεράτων Αη Νικόλας του Βουνού 10 Μαΐου. ΄Ετσι αποκαλούν και άλλα εκκλησάκια όπως Τρουγιαννάτων Κεραμιές. Είναι και κάποιες άλλε γκρεμισμένες από χρόνια ή και άλλες που δεν ξέρουμε πότε γιορτάζουν ίσως Μαγιάτικες.. Αγ Νικόλαος ανάμεσα Τζαννάτα και Αγ. Ειρήνη στη θέση Φαγάς από χρόνια πολλά. Αγ. Νικόλαος στον Κάναλο στο δρόμο για την Κορωνή. ΄Ηταν μετόχι της ΄Ατρου και αγοράστηκε από ιδιώτη, ανοικοδομημένη. Αγ. Νικόλαος στη Γρούσπα 20 Μαΐου; άλλοτε μοναστήρι[31]

Στην Κέρκυρα έχουμε πολλές εκκλησίες. Εδώ δεν είναι πολλή δυνατή η παράδοση όπως στο νότιο Ιόνιο.

Αλλά η γιορτή έχει σήμερα εξαπλωθεί σε όλη την Ελλάδα όπως παρατηρεί και ο Λαογράφος Δ. Λουκάτος [32]Στην ΄Ηπειρο, Μακεδονία Θεσσαλία, Ρούμελη ,Πελοπόννησο, ΄Αγ. ΄Ορος, Εύβοια στις 20 Μαΐου. Στα Ιόνια νησιά Δυτική Πελοπόννησο, στην Κορινθία 9 -10 και 20 Μαΐου.[33] Στην κεντρική Πελοπόννησο Αττική, Κυκλάδες,  9 Μαΐου και αλλαχού κάποιες άλλες ημερομηνίες του Μαΐου, κατά πως εξυπηρετεί. Έχουμε εορτασμό που συμπίπτει με του Αγίου Αθανασίου 2 Μαΐου, Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, 8 Μαΐου ακόμη και τις 21 του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης. Έχουμε επίσης σύγχυση με άλλους Αγ. Νικολάους, με τον Νικόλαο τον εν Βουνένοις της Θεσσαλίας [34] τις 9 Μαΐου, τον νεομάρτυρα Νικόλαο του Μετσόβου 16 Μαΐου, στην Κορινθία με τον Νεομάρτυρα Νικόλαο εξ Ιχθύος της Κορίνθου. ΄Οσο πάμε ανατολικά τόσο γίνεται σπανιότερη η γιορτή. ΄Ετσι στα νησιά του Αιγαίου δεν υπάρχει παράδοση μεταξύ του λαού ακόμα και κει που γιορτάζεται τον Δεκέμβριο. Το ίδιο ισχύει και για την Θράκη, Μ Ασία,  Κύπρο, Ρόδο, και Κρήτη. [35]

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ – ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ

Οι πρώτες εκκλησίες επί τω γεγονότι κτίστηκαν σε παραθαλάσσια μέρη ακτές και νησάκια ή και υψώματα. έτσι που να φαίνεται η θάλασσα. Κάποια μεσογειακά εκκλησάκια στην Κεφαλονιά (Φραγκάτα, Τρουγιαννάτα) είναι συνδεδεμένα με μια παράδοση που θέλει να έχει περάσει από κει λιτανευόμενο η κρυπτόμενο απο πειρατές το λείψανο του Αγίου. Πρόκειται για εξωκλήσια στην πλειοψηφία τους μικρού μεγέθους.

Υπάρχει σύγχυση στις ημερομηνίες τουλάχιστον στην Κεφαλονιά  και ελευθερία επιλογής ημέρας κατά πως βολεύει τους εορταστές, και ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες 10 , 20 Μαΐου ή και 6 Δεκεμβρίου η και την πλησιέστερη Κυριακή. (Φραγκάτα). Το γεγονός έδωσε αφορμή για ανοιξιάτικα πανηγύρια μέσα στη  ανοιξιάτικη φύση που τα χαίρονται και διασκεδάζουν . Στην ορεινή Ελλάδα  ιδίως στην ΄Ηπειρο ανέβαιναν από τα χειμαδιά στα βουνά οι τσοπάνηδες ανήμερα του Αγίου  Νικολάου τις 29 0 του Μαγιού και πανηγύριζαν. Ο Αγ. Νικόλαος δεν είναι μόνο προστάτης των Ναυτικών μα και των ταξιδευτών καραβανιών ή ξενητευτών που κινούσαν απόλαμπρα για τις βαλκανοευρωπαικές χώρες.[36] ΄Ετσι παρατηρεί κανείς πως η γιορτή έχει μια ρευστότητα, ιδιαίτερη χάρη, στην ανοιξιάτικη ώρα.

 Ερωτήματα Αυτές οι εκκλησίες είναι της εποχής της μετακομιδής; ανοικοδομήθηκαν τότε; Ή τουλάχιστον κάποιες από αυτές:; Οι ίδιες δεν μπορούν να μιλήσουν, έχουν γκρεμιστεί πολλές φορές από τους σεισμούς. μια και επρόκειτο για πρόχειρα φτιαγμένα εκκλησάκια. Απαντούμε όχι. Οι περισσότερες από αυτές ιδίως αυτές στο ελλαδικό μεσογειακό χώρο είναι εξωκκλήσια που φύτρωσαν σαν μανιτάρια  όταν έπεσε η ευλογημένη βροχή που έριξε ο ΄Αγ. Νικόδημος με την ακολουθία και το συναξάριο. Δεν είναι δυνατόν να έχει διατηρηθεί η παράδοση της διελεύσεως σε όλο τον ελλαδικό χώρο και μάλιστα να τους έχει συγκλονίσει τόσο το γεγονός ώστε να ανεγείρουν εκκλησίες  αυτές που σ’

Σήμερα είναι παντού σπαρμένες. Τα εκκλησάκια αυτά φτιάχτηκα απλά και αυθόρμητα  για να εξυπηρετήσουν κάποιες λατρευτικές ορέξεις  που συμπλέονταν με  τη διάθεση για ξεφάντωμα στη ανοιξιάτικη φύση βασισμένα σε ένα ιστορικό γεγονός  του οποίου αγνοούσαν τις λεπτομέρειες και λίγο τους ενδιέφερε η κανονική ημερομηνία. ΄Ετσι δεν είναι δυνατόν να κρατούνε κάποια παράδοση όσον αφορά την ημέρα της λατρείας γιατί αυτή θάταν κάποια  πριν την 9 Μαΐου ημέρα που έφτασε το Λείψανο στο Μπάρι. Κρατούν όμως τον Μήνα Μάιο αν και θα πρέπει να πάρουμε και από τον Απρίλιο αφού ξεκίνησαν κάπου τις 11 Απριλίου κατά τις πηγές .Κρατούν την ημερομηνία η οποία προέκυψε αφαιρετικά από την 20 Μαΐου που πρότεινε ο Βίκτωρ Κλαπατζαράς και δέχτηκε ο Αγ. Νικόδημος ο Αγιορείτης. Στις αρχές του ΙΗ΄ αιώνα με τον Κλαπατζαρά, ή καλύτερα στο τέλος του με τον Νικόδημο και εξής πρέπει να τοποθετήσουμε την ανέγερση των Εκκλησιών αυτών.

Δεν υπάρχουν όμως αρχαιότερες εκκλησίες; Δεν μπορούμε να απαντήσουμε εύκολα όχι. Κάποιες από αυτές με κάποιες ιδιαιτερότητες μπορούν να διεκδικήσουν κάποια  αρχαιότητα και πάντως όχι πριν το 1700. Για κτίσματα βέβαια αυτά καθ εαυτά  ούτε λόγος. Δεν νομίζω ότι υπάρχει κάτι που μπορεί να πάει πίσω χίλια χρόνια Κάποια όμως άλλα στοιχεία συνηγορούν για την αρχαιότητα κάποιων από αυτές στην Κεφαλονιά εν προκειμένω Η σκέψη μου εστιάζεται σε κάποια εκκλησάκια εκεί πλησίον στην θάλασσα από όπου πέρασε το λείψανο όπως εκείνα της Ερίσσου ή του Διγαλέτου, το τελευταίο και για άλλους λόγους. Αυτή επρόκειτο για κάποιου μεγέθους. Παλιό Μοναστήρι, σημειώνεται σε κάποια χαλκογραφία που δείχνει την Πελοπόννησο και τα Ιόνια Νησιά  του ΝΤΕΦΕΡ του 1715 που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη αρ. 24805 σαν San Nicolo.

Η εκκλησιά στο Ανεμοδούρι όπου εφονεύθη ο Δράκος  του Αίνου επειδή μαρτυρείται ότι αυτός εφονεύθη από τους αδελφούς την ημέρα του πανηγυριού τις 10 Μαΐου του 1509. (δες έμπροσθεν). Το εκκλησάκι που είναι στο χωριό μου τα Φραγκάτα στην περιοχή της Λανούς γιορτάζει τις 10 Μαΐου και λέγεται στον ΄Αη Νικόλα στα Περάματα. Η λέξη Περάματα – μεσαιωνική- παραπέμπει στο  γεγονός ( πρβλ. ΄Αγιος Νικόλαος ο Περαστός στη Ζάκυνθο. Είναι τολμηρό βέβαια να δεχθούμε  την τοπική παράδοση ότι το λείψανο επειδή κινδύνευε από Πειρατές το έκρυβαν στα βουνά και πέρασε από κει. Είναι όμως σημαντικό το γεγονός ότι το εκκλησάκι βρίσκεται σε ένα χώρο που ήταν νεκροταφείο και μάλιστα όχι μικρό. Οι χωριανοί μου σκάβοντας τα χωράφια τριγύρω εύρισκαν οστά και μνήματα .Μαρτυρείται δε στην παράδοση πως εκεί υπήρχε οικισμός καθώς και άλλοι τριγύρω στις υπώρειες της οροσειράς από τις Αγραπιδιές μέχρι την Μονολάτη των οποίων έχουν σωθεί τα ονόματα και υπολείμματα  των ναών μαζί με οικιστικά τα υπολείμματα , στέρνες λάμιες κ.λ.π.. Έτσι έχουμε ΄Αγιος Νικόλαος Αγία Μαρίνα Άγιος Ηλίας, ΄Αη Γιάννης . Εκκλησία λοιπόν κάποιου οικισμού γιορτάζει το Μάη και λέγεται στα Περάματα. Να τα χαρακτηριστικά της εν λόγω εκκλησίας.

Άγιος Νικόλαος στα Φωκάτα της Λειβαθούς .Ο εφημέριος των Αρχαγγέλων Μιχ. Φωκάς με ξενάγησε στο χωριό του τα Φωκάτα στη Λειβαθώ. Μου μετέδωσε την παράδοση και μου έδειξε τον ερειπωμένο Ναό του Αγίου Νικολάου, 20 Μαΐου[37] που βρισκόταν στην περιοχή του πριγκιπάτου των Φωκάδων του ονομαζόμενου ΄Αγιος Νικόλαος ο Μουρδουτάτος. Πρόκειται για επίμηκες κατασκεύασμα 20χ7 μέτρων περίπου. Σώζονται οι τοίχοι και η κόγχη του Ιερού οποία είναι κτισμένη νε ισομεγέθεις πελεκητές πέτρες με περίτεχνο τρόπο και διακοσμητικό. Τα παράθυρα μοιάζουν με πολεμίστρες. Περιβάλλεται από νεκροταφείο εν χρήσει. Τάφοι φέρουν τα ονόματα Φωκά, Διακρούση, Καρλή, αρχοντικών οικογενειών του νησιού. Στην κόγχη του Ιερού επί λίθων επανατοποθετημένων σώζονται ίχνη αγιογραφιών. Με το σεισμό του 1953 κρημνίστηκε. Η παράδοση αναφέρει ότι εδώ εκλήθη να λειτουργήσει ο Αγ. Γεράσιμος επ’ αφορμή κάποιου φόνου που διαπράχθηκε μέσα στην εκκλησιά για εξαγνισμό. Επίσης πέρασε από εδώ και λειτούργησε ο Άγιος Κοσμάς Τώρα η εκκλησία έχει περιέλθει στην οικογένεια Καρλή.

ΣΥΝΟΨΗ

Το γεγονός της διελεύσεως των Λειψάνων του Αγίου Νικολάου κατά τα ειθισμένα στη λειτουργική πράξη της ορθόδοξης Εκκλησίας σημαδεύτηκε στο ετήσιο κύκλο με ευχαριστιακή σύναξη. Κατά τον Μάιο, όποια ημέρα του και αν ήταν αυτή εύκολα υποθέτει κανείς επομένως ότι θα πανηγυρίζανε αρχικά και την διέλευση, όμως στις κλασικές του Δεκεμβρίου Εκκλησίες. Το κτίσιμο άλλων εκκλησιών παρά τις υπάρχουσες προϋποθέτει ειδικό τινα λόγο που μπορεί να είναι απλή διάθεση εξάρσεως του γεγονότος αυτού κατά μήνα και μάλιστα ανοιξιάτικο, πρόσφορο για πανηγύρια. Σε δεύτερη φάση τα μέρη κοντά από τα οποία πέρασε σημαδεύτηκαν από εκκλησάκια αφιερωμένα στο γεγονός. Κατόπιν κάποια παράδοση πως κάποια μέρη αγιάστηκαν από την κατάπαυση του ανά τα μεσόγεια περιπλανωμένου λειψάνου προκειμένου να αποφύγει τους πειρατές, η λιτανευομένου για ευλογία του τόπου συνέβαλε στην ανοικοδόμηση εκκλησιών.

Σε τρίτη τη φάση η λατρεία φουντώνει με τις έντυπες ακολουθίες  βοηθούσης της τυπογραφίας και με την ώθηση που έδωσε ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Ο προσφιλής Άγιος έτσι αποκτά και άλλη εορτάσιμη ημέρα στο ημερολόγιο και υμνολογικά κατοχυρωμένη εκτός εκείνης της χειμωνιάτικης σε ανοιξιάτικη ώρα πρόσφορη για πανηγύρια και ξεφαντώματα. Εκτός από τους ναυτικούς τον διεκδικούν και άλλοι για προστάτη τους, ταξιδευτές της στεριάς βουνίσιοι κ.λ.π. [38]

Όσον αφορά την ημερομηνία του εορτασμού αυτό τούτο το γεγονός,  ταξιδευτικό- το οποίο διαρρέεται στο χώρο από τα Μύρα μέχρι το Μπάρι- διαχέεται και στο χρόνο στα χρονικά όρια του Μάη. ΄Ετσι οι σταθμοί στο γεωγραφικό χώρο γίνονται και σταθμοί στον ημερολογιακό χρόνο. Ο Δυτικός ελλαδικός χώρος αποτελεί μέρος της θαλάσσιας πορείας του γιαυτό και σημαδεύεται με εκκλησάκια – οδοδείχτες-. Εδώ γεννήθηκε – στα Επτάνησα- και η υμνογραφία του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Παντελή Πάσχου, Υμνολογία- Αγιολογία. Πανεπιστημιακές παραδόσεις.

Α. Παπαδοπούλου, Αγιολογία. Θεσσαλονίκη 1984.

John Norwich,  Ιστορία της Βενετίας. Φόρμιξ, 1993.

Pasquale Corsi, La traslazione di Dan Nicola: Le Fonti. Centro studi nicolaiani Bari.

The book of Saints. Oxford 1984.

Συναξαριστής Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου.

Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον. Έκδοσις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Π. Πάσχος, Saint Nicolas dans l’ hymnographie byzantine. Θεολογία. Τομ.57, τευχ. 2 1986.

Luis Petit, Bibliographie des acolouthies Grecques. Bryxelles. Societέ  Bollandistes 1926.

Ιεραί Ακολουθίαι τρείς εις την θαυμασίον Ανακομιδήν και μετακομιδήν του πανσέπτου λειψάνου του εν Αγίοις Πατρός ημών Νικολάου. Τυπογραφείον «Η Κεφαλληνία» 1851.

Μακαρίου Νοταρά, Νέον Λειμωνάριον. Ερμούπολις Σύρου 1855.

Κωνσταντίνου Γκέλη, Ακολουθίαι του Οσίου πατρός ημών Γερασίμου.΄Εκδοσις Ιεράς Μονής Αγίου Γερασίμου Αθήναι 1967.

Λεωνίδα Ζώη,  Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου. Αθήναι 1963. Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου.

Ασματικαί Ακολουθίαι του εν Αγίοις Πατρός ημών Νικολάου Αρχιεπισκόπου Μύρων της Λυκίας του θαυματουργού. ΄Εκδοσις ιερού κελλίου Αγίου Νικολάου Μπαρμπεράδων.  Καρυαί, Άγιον Όρος 1993.

Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

1973. D. Loucatos. La “Saint Nicolas de Mai” en Grece, στο LA Chiesa Greca in Italia dall VII al XVI secolo. Padova

Η. Τσιτσέλης Κεφαλληνιακά Σύμμεικτα τ. Α΄.

Γεωργίου Γιαννούλη, Ακολουθίαι εις την πάροδον του Ιερού λειψάνου του εν Αγίοις Πατρός  ημών Νικολάου .. Ενετίησιν 1797.

Ιωάννης Φούντούλης, Απαντήσεις σε λειτουργικές απορίες. Τομ. Δ΄. ΄Εκδοσις Αποστολικής Διακονίας Εκκλ. Ελλάδος, Αθήνα 1994

Δ. Λουκάτος,  Πασχαλινά και της Άνοιξης. ΄Εκδ. Φιλιππότης.

Geraldo Cioffari,  Saint Nicolas. Centro Studi Nicolaiani. Bari 1994.

Γερμανός Μητροπολίτης Ηλείας, Η εις την Ι. Μητρόπολιν Ηλείας εορτή της Ανακομιδής του Αγίου Νικολάου. Συμπόσιον πνευματικόν επί χρυσώ Ιωβηλαίω ιερωσύνης του Μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου. Αθήναι 1989.

Κύριλλος Παναγιωτόπουλος Αρχιμ., Η Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου, Σπάτα. Αθήνα 1986. ΄Εκδοσις Ιεράς Μητροπόλεως Ηλείας.

Κύριλλος Κωστόπουλος Αρχιμ, Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Μπάλα. Πάτρα 1995.

Γεράσιμος Ζαμπέλης Πρωτ., Προσκύνημα στον Άγιο Νικόλα στο Νησάκι. Λευκάδα 1990.

Προκόπιος Τσακουμάκας Μητροπολίτης Φιλίππων-Νεαπόλεως, Οι εν Κορινθία τιμώμενοι Αγ. Νικόλαοι. Πρακτικά του Α΄ τοπικού  συνεδρίου Κορινθιακών ερευνών, 1974. Ανάτυπον, Αθήναι 1975.

Χαράλαμπος Μπούσιας, Μνήμη  και τιμή  Αγίου Νικολάου του νέου του εν Βουνένοις. Αθήνα 1983.

Επτανησιακόν Ημερολόγιον 1963.

Η Κεφαλλονίτικη Πρόοδος. Αρ 33 Σεπτέμβριος 1974.

[1] Π. Πάσχος, Υμνολογία Αγιολογία  Πανεπιστημιακές Παραδόσεις σ.105 εξ.

[2] Πάσχος, ό.π.σ. 106.

[3] Α. Παπαδόπουλος, Αγιολογία. Θεσσαλονίκη 1984 σ. 49.

[4] Στη Βενετία διατηρείται παράδοση σύμφωνα με την οποία οι Βενετοί  κατά τους χρόνους της Α΄ Σταυροφορίας (1095-1130) και συγκεκριμένα το 1099 έφθασαν στα Μύρα προς αναζήτηση των λειψάνων. Βρήκαν τρία φέρετρα από κυπαρισσόξυλο. Στα δύο πρώτα υπήρχαν τα λείψανα των αγίων Θεοδώρου και του θείου του Αγίου Νικολάου. Το τρίτο ήταν κενό. Οι φύλακες τους είπαν ότι τα Λείψανα του Αγίου Νικολάου  είχαν αρπάξει Μπαρέζοι. Δεν τους πίστεψαν. Ο επικεφαλής επίσκοπος Ενρίκο προσευχήθηκε και του απεκαλύφθη ο τάφος από ευωδία που ανέβλυζε. Νόμισε πως ήταν ο τάφος του Αγίου. Τον άνοιξε βρήκε το σώμα ανέπαφο και το πήρε μαζί του μαζί με τα άλλα δύο. Το ενταφίασαν με τιμές στον ναό του Ντομένικο Κονταρίνι στο Λάντο. Έπρεπε να περάσουν πολλοί αιώνες για να αποσυρθεί διακριτικά ο ισχυρισμός των Βενετών ότι κατείχαν το σώμα του Αγίου το οποίο είχαν προλάβει να πάρουν οι Μπαρέζοι. Βλ. Iohn Julius Norvich, Ιστορία της Βενετίας, έκδ. Φόρμιγξ, 1993 σ. 90 εξ.

[5]  Τα πιο πάνω βρίσκονται στο:  Pasquale Corsi, La traslasione di San Nikola: Le fonti. Centro studi Nicolaiani. Bari

[6] The book of Saints. Oxford 1948. sel. 441.

[7] Bλ. La traslastione… σ. 70.

[8] Βλ. Συναξάριον του Αγίου Νικοδήμου.

[9] Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Αγιολόγιον, έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος    σ.356.

[10] Βλ.  P. Paschos: «Saint Nicolas dans l’ hymnographie byzantine»,  Θεολογία, τόμ. 2 1986, σσ. 398-422.

[11] Bryxelles. Societé des Bollandistes 1926

[12] Ίσως πρόκειται περί του Νικολάου Πολλάνη γνωστού βιβλιόφιλου  ιερέως ο οποίος το 1859 εκδίδει σε Β΄έκδοση τις εν λόγω τρείς ακολουθίες στο ίδιο τυπογραφείο.

[13] τ. β. σ.141-149.

[14]  Σελ. 37. Επιγράφεται: Ασματικαί  ακολουθίαι του εν Αγίοις πατρός ημών  Νικολάου Αρχιεπισκόπου Μύρων της Λυκίας του Θαυματουργού.Προνοία Αρχιμανδρίτου Γαβριήλ Ρέππα καθηγητού της εν Αγίω Όρει Αθωνιάδος εκκλησιαστικής Ακαδημίας. ΄Εκδοσις του Ιερού κελλίου  Αγίου Νικολάου “ Μπαρμπεράδων” Καρυαί Αγιον Όρος 1993. Περιέχονται επίσης ακολουθία τη 6 Δεκεμβρίου,  Παρακλητικός κανών, Οίκοι,  διηγήσεις, μουσικό παράρτημα, κ.λ.π.

[15] Πρβλ. Raschos, Saint Nicolas… σ. 401.

[16] Λ. Ζωης,  Λεξικόν ιστορικόν και λαογραφικόν Ζακύνθου. Τ. Α  σ.296 Αθήναι εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1963.

[17] Ασματικαί   Ακολουθίαι…σ.89

[18] Βλ για αυτόν  Λ. Ζώη, Λεξικόν ιστορικόν Λαογραφικόν Ζακύνθου τ. Α εκ του Εθνικού Τυπογραφείου 1963 σ.128

[19] ΄Ο. π. σ 307.

[20] Πρβλ. D. Loukatos: La “ Saint Nicolas de Mai en Grece στο La Chiesa Greca in Italia dall’ vii al xvi secolo. Padova 1973 σ. 1307-1317.

[21] Δες Φ. Κονιδάρη «ο δράκος της Κεφαλονιάς επί Ενετοκρατίας». Επτανησιακό Ημερολόγιο του 1963 σ.189 εξ. Και Μ. Πετρόχειλου: «οι δράκοι της Κεφαλονιάς». Η Κεφαλλονίτικη Πρόοδος, αρ 33. Σεπτέμβριος 1974.

[22] Η. Τσιτσέλης  Κεφαλληνιακά Σύμμεικτα τ. Α σ. 204. όπου και βιογραφικά του…

[23] Βλ. Ι. Φουντούλης, Απαντήσεις σε λειτουργικές απορίες Τεύχος Δ΄΄Εκδοσις Αποστολικής Διακονίας εκκλησίας της Ελλάδος  1994 σ. 80 εξ.

[24] Π. Πάσχος ό . π. σ. 401.

[25] Πρβλ. Δ. Λουκάτος Ο Καλοκαιρινός ΄Αγιος Νικόλαος στα Πασχαλινά και της ΄Ανοιξης. ΄Εκδ. Φιλιππότη σ.167-169.

[26] Βλ. P. Geraldo Cioffari Saint Nicolas. Centro Studi  Nicolaiani Bari 1995 σ. 50

[27] Πρβλ. Μητροπολίτου Ηλείας  Γερμανού, «Η εις την Μητρόπολιν Ηλείας εορτή της ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου Νικολάου». Συμπόσιον Πνευματικόν επί χρυσώ Ιωβηλαίω ιερωσύνης του Μητροπολίτου Πατρών Νικοδήμου, Αθήναι 1989. Εδώ αριθμούνται οι ναοί με την ημέρες εορτασμού την 10^{ην και}  9^ην . Την 20^ην ουδείς. Επίσης Αρχιμ. Κυρίλλου Παναγιωτοπούλου, Η Ιερά μονή Αγίου Νικολάου Σπάτα , Αθήναι 1986 έκδοσις Ι. Μητροπόλεως Ηλείας.

[28] Αρχιμ. Κυριλλος Κωστόπουλος Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Μπάλα. Πάτρα 1995. σελ 80.

[29] Βλέπε ανακοίνωση Δ. Φλεμοτόμου

[30] Πληροφορίες από Πρωτ. Γεράσιμο Ζαμπέλη. Δες του Ιδίου. Προσκύνημα στον Αη Νικόλα στο Νησάκι Λευκάδα 1990.

[31] Η. Τσιτσέλη  Κεφαλληνιακά Σύμμεικτα, τ. Β. σ 366).

[32] D. Loucatos, La Saint Nicolas de Mai..

[33] Προκόπιος Τσακουμάκας Μητροπολίτης Φιλίππων και Νεαπόλεως Οι εν Κορινθία τιμώμενοι ΄Αγιοι Νικόλαοι ,Πρακτικά του Α΄ τοπικού συνεδρίου ερευνών 1974. Αθήναι 1975  Ανάτυπο.

[34] Χαρ. Μπούσιας Μνήμη και τιμή στον ¨Αγ. Νικόλαο τον νέο τον εν Βουνένοις  Αθήνα 1983.

[35] Πρβλ. D. Loucatos… σ.1214.

[36] Δ. Λουκάτος,  Πασχαλινά και της  Άνοιξης…σ. 167.

[37] Ο π. Γιάννης Αυγουστάτος, με παλαιότερες λειτουργικές εμπειρίες, μού είπε ότι ήταν συνήθης ναός της 6^ης Δεκεμβρίου που πανηγύριζε και το Μάη. ΄Ετσι και μέχρι να ερευνηθεί ενδελεχέστερα το θέμα παρατίθεται με επιφύλαξη η άποψη ότι ο λόγω ναός εντάσσεται στην ομάδα εκείνων που με κύριο στοιχείο τη αρχαιότητα συνηγορούν στην ύπαρξη λατρευτικών κέντρων προς τιμήν του μαγιάτικου Αγίου Νικολάου. Πρέπει να δεχθούμε με επιφύλαξη τις πληροφορίες που δεχθήκαμε (για τη  Κεφαλονιά) και καταγράψαμε χωρίς βαθύτερη έρευνα και για το ενδεχόμενο να είναι λανθασμένες αλλά κυρίως ένεκα της συγχύσεως που δημιουργείται από το διπλό εορτασμό τον Δεκέμβριο και το Μάιο. Πάντως όσον αφορά τα εξωκκλήσια δεν μένουν πολλές αμφιβολίες για τον κατά Μάιο εορτασμό των.

[38] Πρβλ. Δ. Λουκάτος, Ο καλοκαιρινός Άγιος Νικόλαος…