Ένα αγγλικό ρητό λέει ότι ο άνθρωπος είναι πλάσμα της συνήθειας, πράγμα που σημαίνει ότι του αρέσει να ακολουθεί προβλέψιμες ρουτίνες. Για τα παιδιά, αυτό συνιστά βασική παιδαγωγική αρχή. Τα παιδιά χρειάζονται καθημερινές ρουτίνες και σταθερά ωράρια, καθώς αυτό τα βοηθά να προσαρμοστούν ομαλά σε κάθε νέα συνθήκη νιώθοντας ασφαλή και ήρεμα. Η ασταθής κι απρόβλεπτη καθημερινότητα τα αναστατώνει, τους δημιουργεί εκνευρισμό και ανασφάλεια, ενώ βάλλει και την προσοχή τους. Έτσι, μια συστηματική συμβουλή μας προς τους γονείς είναι να καθιερώνουν σταθερά ωράρια ύπνου και φαγητού, να αναρτούν τα προγράμματα μαθημάτων και δραστηριοτήτων σε εμφανή σημεία και να τα υπενθυμίζουν συχνά, καθώς και να δημιουργούν μέσα στην ημέρα χρονικές «ζώνες» εργασίας, παιχνιδιού και ξεκούρασης. Ασφαλώς, η ρουτίνα είναι σημαντική αλλά δεν πρέπει να εφαρμόζεται με ψυχαναγκαστικό τρόπο. Τυχόν μικρές αλλαγές στο καθημερινό πρόγραμμα και αλλαγή του ρυθμού κατά το Σαββατοκύριακο, καθώς και εκπλήξεις ή άλλες συγκυρίες που απαιτούν ευελιξία, βοηθούν τα παιδιά να μην γίνονται άκαμπτα και να προσαρμόζονται στις αλλαγές με άνεση.
Τι γίνεται όμως, όταν οι συνθήκες είναι τέτοιες, ώστε να είναι πολύ δύσκολη η καθιέρωση οικογενειακής ρουτίνας; Η πανδημία του κορωνοϊού έφερε σίγουρα μεγάλες ανατροπές στη ζωή όλων μας και σε μεγάλο βαθμό κάνει την καθημερινότητα να φαντάζει σαν κινούμενη άμμος, δημιουργώντας διαρκή εμπόδια στη δημιουργία και εφαρμογή οποιουδήποτε σταθερού προγράμματος. Ενδεικτικά, οι γονείς μπορεί να έχουν χάσει την εργασία τους, να έχουν επισφαλή εργασία ή οι συνθήκες της εργασίας τους να μεταβάλλονται διαρκώς. Τα σχολεία δεν είναι δεδομένο ότι λειτουργούν κανονικά, καθώς σε εξάρσεις κλείνουν, ενώ οι συνθήκες λειτουργίας τους έχουν αλλάξει αρκετά, ειδικά ως προς τα μέτρα πρόληψης. Το οικογενειακό πλέγμα συγγενών που πολύ συχνά συνδράμει την ελληνική οικογένεια, ιδίως δε οι παππούδες και οι γιαγιάδες, ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες και χρειάζονται πλέον οι ίδιοι περισσότερη φροντίδα απ’ όση μπορούν να παρέχουν. Στην αρχή μάλιστα της φετινής σχολικής χρονιάς, ζούμε το πρωτοφανές φαινόμενο οι μαθητές να έχουν απέχει από την εκπαιδευτική διαδικασία ουσιαστικά επί έξι μήνες, πράγμα που καθιστά την σχολική τους προσαρμογή δυσκολότερη από τα συνήθη. Επιπλέον, σε τοπικό επίπεδο, η πρόσφατη θεομηνία, όχι μόνο ανέστειλε τη λειτουργία των σχολείων για κάποιο διάστημα, ενώ καλά-καλά δεν είχε αρχίσει η σχολική χρονιά, αλλά αναστάτωσε περαιτέρω τα παιδιά, λόγω των εκτεταμένων καταστροφών σε ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους στην Κεφαλονιά και την Ιθάκη.
Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε εμείς οι ενήλικες σε μια τέτοια συνθήκη, προκειμένου να ενισχύσουμε το αίσθημα της ομαλότητας και της ασφάλειας στα παιδιά, επιτρέποντάς τους έτσι να εστιάσουν απερίσπαστα σε αυτά που αφορούν στην ηλικία τους;
Μπορούμε πρώτ’ απ’ όλα να εντοπίσουμε αυτό που θα ονομάζαμε «άγκυρες» μέσα στην καθημερινότητα. Ποια είναι αυτά που μένουν σταθερά στην οικογένειά μας; Μήπως είναι οι ώρες ύπνου και αφύπνισης, οι ώρες του μεσημεριανού φαγητού και τα άτομα που συμμετέχουν σε αυτό; Μήπως είναι επίσης, συγκεκριμένες δραστηριότητες ορισμένων μελών της οικογένειας που δεν έχουν μεταβληθεί, ούτε πρόκειται; Αφού εντοπίσουμε τις «άγκυρες» και προσπαθήσουμε να τις κάνουμε «ιερές», δηλαδή να αποφύγουμε να παρεκκλίνουμε από αυτές, μετά προσπαθούμε να δημιουργήσουμε γύρω από αυτές, όσο το δυνατόν, σταθερή ροή των λοιπών δραστηριοτήτων, κρίνοντας από το τι κάνουμε συνήθως πριν και μετά.
Ωστόσο, η ρευστότητα των καταστάσεων είναι τελικά πάνω απ’ όλα μια ευκαιρία για ασκήσεις προσαρμοστικότητας. Εφόσον είναι αδύνατον να αποκατασταθούν σε ικανοποιητικό βαθμό πρότερες ρουτίνες, είναι σημαντικό να ενισχύσουμε εμείς οι ίδιοι την ευελιξία μας και στη συνέχεια να βοηθήσουμε και τα παιδιά μας να κάνουν το ίδιο. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει να εξασκήσουμε την ικανότητά μας στη γρήγορη και αποτελεσματική λήψη αποφάσεων, να γίνουμε περισσότερο ευρηματικοί και να μην εμμένουμε σε διαδικασίες που είναι αδύνατο να πραγματοποιηθούν. Προσοχή: με έναν παράδοξο τρόπο, το χάος απαιτεί καλύτερη οργανωτικότητα από την τάξη, γι’ αυτό μια άλλη βασική αρχή της προσαρμοστικότητας είναι να είμαστε «ετοιμοπόλεμοι», πράγμα που σημαίνει ότι είναι σημαντικό να έχουμε αναπτύξει από πριν «plan b» για αρκετές περιστάσεις (π.χ. τι θα κάνουν τα παιδιά αν κλείσουν τα σχολεία ενώ οι γονείς εργάζονται) και να έχουμε προετοιμάσει ό,τι χρειάζεται (π.χ. αλλαγές ωραρίων μαγειρέματος ώστε να εξυπηρετούν διάφορες συνθήκες). Ακόμα σημαντικό είναι να προετοιμάζουμε τα παιδιά για οποιαδήποτε επερχόμενη αλλαγή. Για παράδειγμα, αν πρόκειται να αλλάξουν άμεσα τα εργασιακά μας ωράρια, τους εξηγούμε εγκαίρως ότι θα αλλάξει το πρόσωπο που θα τα πηγαίνει στο σχολείο και γιατί θα γίνει αυτό.
Η ευελιξία στην αντιμετώπιση της καθημερινότητας μπορεί ως «παρενέργεια» να μας βοηθήσει να εντοπίσουμε συνήθειες που εξαρχής ήταν προβληματικές, αλλά είχαμε συνηθίσει σε αυτές και δεν μπορούσαμε να τις παρατηρήσουμε. Για παράδειγμα, το να σηκωθούμε μισή ώρα νωρίτερα το πρωί μπορεί να μας βοηθήσει να κάνουμε ορισμένα σημαντικά πράγματα σε κατάλληλο χρόνο, αντιμετωπίζοντας έτσι έμπρακτα το άγχος, οδηγώντας μας παράλληλα και μισή ώρα νωρίτερα για ύπνο το βράδυ, σε στιγμή που, εκ των πραγμάτων, δεν κάναμε κάτι ουσιαστικό ή ποιοτικό, λόγω της κόπωσης.
Ακόμα, χρειάζεται μεγάλη προσοχή στη γκρίνια και την ένταση που μπορεί να δημιουργηθεί σε όλα τα μέλη της οικογένειας, λόγω κακού συντονισμού. Όταν κανείς δεν είναι σίγουρος για το τι πρέπει να κάνει, μπορεί να ξεχάσει ευκολότερα ή να βάλει λανθασμένες προτεραιότητες. Για το ζήτημα αυτό, αφενός τα πάσης φύσεως «σκονάκια» (post it, σημειώσεις στο κινητό ή ακόμα και σημάδια με στυλό στο χέρι!) μπορεί να είναι πολύ χρήσιμα ως μνημονικές τεχνικές για την πρόληψη δυσλειτουργιών, αφετέρου, σημαντικό είναι να μη μεγαλοποιούμε ασήμαντες παραλείψεις ή πράγματα που πήγαν στραβά. Ας μην ξεχνάμε, ότι ένα άλλο γνωστό εξ εσπερίας ρητό, λέει ότι «οι δύσκολοι καιροί χρειάζονται ακραία μέτρα» που σημαίνει, ότι πέρα από τις καθημερινές διευθετήσεις, πολύ σημαντικό είναι και το να επαναξιολογήσουμε συνολικά τις προτεραιότητές μας διακρίνοντας με σαφήνεια το σημαντικό από το ασήμαντο. Η συναισθηματική ισορροπία των παιδιών αλλά και των άλλων μελών της οικογένειας, είναι σίγουρα μια πολύ υψηλή προτεραιότητα στις παρούσες καταστάσεις!
Θα πρέπει, κλείνοντας, να επισημάνουμε ότι σε περιόδους που ζούμε σε ασταθές περιβάλλον με διαρκείς και απρόβλεπτες αλλαγές, είναι πολύ πιθανόν να βιώνουμε μια γενικευμένη δυσφορία δίχως να μπορούμε να την αποδώσουμε σε κάτι συγκεκριμένο. Αν λοιπόν αισθάνεστε ότι «όλα πάνε στραβά αλλά δεν ξέρω γιατί», σας καλούμε να αναλογιστείτε για λίγο, σε ποιο βαθμό η δυσφορία σας θα μπορούσε να οφείλεται σε κάτι από όσα αναφέραμε παραπάνω.
Η υπηρεσία μας μεταξύ άλλων παρέχει ψυχοκοινωνική στήριξη σε μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς για θέματα που σχετίζονται με την σχολική φοίτηση και είμαστε στη διάθεσή σας για οποιοδήποτε σχετικό ζήτημα σας απασχολεί. Άλλωστε, επειδή αναφέραμε κάποιες ξενόφερτες εκφράσεις, θα θέλαμε στο σημείο αυτό να θυμίσουμε και μια πολύ ωραία ελληνική παροιμία που υπογραμμίζει τη σημασία της κοινωνικής αλληλεγγύης: το ‘να χέρι νίβει τ’ άλλο και τα δυο το πρόσωπο! Έτσι, σε δύσκολες στιγμές η βοήθεια συγγενών, φίλων ή και ειδικών μπορεί να είναι όχι μόνο πολύτιμη αλλά και απαραίτητη, και δεν πρέπει να διστάζουμε να τη ζητάμε.
Σας ευχόμαστε μια καλή, ευχάριστη και ομαλή σχολική χρονιά!
Ελένη Κονιδάρη
Ψυχολόγος και Προϊσταμένη του Κέντρου Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης (Κ.Ε.Σ.Υ.) Κεφαλληνίας
