Άρθρο του Γεράσιμου Φραγκισκάτου*

Εν μέσω πανδημίας η κυβέρνηση αιφνιδιάζει την τοπική αυτοδιοίκηση της Κεφαλονιάς και περνά την διαχείριση απορριμμάτων από την συνεργασία των δήμων στην περιφέρεια.

Το σκεπτικό του νομοσχεδίου είναι η επίτευξη οικονομίας κλίμακας στη διαχείριση των απορριμμάτων με μείωση του κόστους αποκομιδής, κοινά εργοστάσια επεξεργασίας,  μεγαλύτερες και ενιαίες προμήθειες. Σημαντικά πλεονεκτήματα αναμένεται να προκύψουν  από την μείωση του διαχειριστικού κόστους, την συσσώρευση τεχνογνωσίας και το καλύτερο επίπεδο οργάνωσης και συντονισμού.

Ο θετικός ρόλος της ΕΔΑΚΙ, σύγκριση με τα υπόλoιπα νησιά

Πέρα από τις όποιες ενστάσεις μπορεί να έχει κανείς για μια τέτοια βεβιασμένη κίνηση χωρίς προηγούμενη διαβούλευση, οικονομοτεχνικές μελέτες και την γνώμη των τοπικών κοινωνιών ας δούμε το τι σημαίνει για το νησί μας.

Στον νομό Κεφαλονιάς από πολύ παλιότερα έχει συσταθεί η διαδημοτική επιχείρηση με τον συγκεκριμένο ρόλο η οποία μετεξελίσσεται σε Εταιρεία Διαχείρισης Αποβλήτων Κεφαλονιάς και Ιθάκης (ΕΔΑΚΙ) ώστε να ανταποκριθεί στις σύγχρονες προκλήσεις που δεν περιορίζονται μόνο στην συλλογή και μεταφορά αλλά απαιτούν ολοκληρωμένη διαχείριση των απορριμμάτων και αντιμετώπιση τους ως αξιοποιήσιμα υλικά.

Η ΕΔΑΚΙ εκ του αποτελέσματος κρίνεται ως επιτυχημένος φορέας διαχείρισης στερεών απορριμμάτων. Από την ίδρυση της ως διαδημοτική επιχείρηση έχει δημιουργήσει μια παράδοση ώστε η Κεφαλονιά να έχει την φήμη του καθαρότερο νησιού. Η εμπειρία χρόνων του προσωπικού που εξειδικεύεται από την βέλτιστη δρομολόγηση των οχημάτων έως την πρόσβαση και στο πιο απομακρυσμένο χωριό, εξασφαλίζει διαχρονικά την ομαλή διαδικασία αποκομιδής. Ιδιόκτητα οχήματα, επάρκεια κάδων και εξοπλισμού χωροθετημένο και εν λειτουργία χώρο υγειονομικής ταφής. Τα παραπάνω μόνο αυτονόητα δεν μπορούν να θεωρηθούν αν λάβει κανείς υπόψη την υφιστάμενη κατάσταση στα 2-3 μεγάλα νησιά του Ιονίου.

Στα Ιόνια νησιά η Κέρκυρα είναι από τις περιοχές με πολύ μεγάλο πρόβλημα στην διαχείριση ΑΣΑ (από τα μεγαλύτερα στην Ελλάδα) ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες. Πολλές φορές η εικόνα είναι τραγική υποβαθμίζοντας το τουριστικό προϊόν. Αντίστοιχο πρόβλημα αντιμετωπίζει και η Λευκάδα που δεν διαθέτει καν χώρο υγειονομικής ταφής. Υπάρχουν λαμπρά παραδείγματα περιοχών που σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης κατάφεραν να υλοποιήσουν ολοκληρωμένα σχέδια με πολύ καλά αποτελέσματα. Η Κεφαλονιά ίσως δεν είναι το σπουδαιότερο είναι όμως το καλύτερο του Ιονίου και η συμβολή της ΕΔΑΚΙ δεν μπορεί να αμφισβητηθεί.

Ποιες υποδομές υπάρχουν σήμερα στο νησί

Στην περιοχή της Παλλοστής λειτουργεί, υπό την εποπτεία του φορέα, εργοστάσιο μηχανικής-βιολογικής επεξεργασίας σύμμεικτων απορριμμάτων σύμφωνα με τον εθνικό σχεδιασμό. Ο διαχωρισμός του λεπτόκοκκου οργανικού κλάσματος και η μετέπειτα αερόβια σταθεροποίηση του ελαχιστοποιεί τις εκπομπές βιοαερίου που παράγεται από την αποσύνθεση των βιοαποβλήτων κατά την υγειονομική ταφή (το μεθάνιο είναι από τα πιο σημαντικά αέρια του θερμοκηπίου). Η χρήση του κομποστοποιημένου οργανικού κλάσματος ως υλικό επικάλυψης των υπολειμμάτων που δεν μπορούν να ανακτηθούν θα μπορούσε να συζητηθεί, δικαιολογείται όμως ως επιλογή λόγω της χαμηλής ποιότητας του.

Η ταυτόχρονη εφαρμογή συστήματος διαλογής στην πηγή με εγκατάσταση 2 διαφορετικών κάδων για τα ανακυκλώσιμα υλικά και έναν πράσινο κάδο για τα σύμμεικτα απορρίμματα που θα υποστούν διαχωρισμό στο εργοστάσιο επεξεργασίας έθεσαν τις βάσεις για ένα επιτυχημένο ολοκληρωμένο τοπικό σχέδιο διαχείρισης. Την ίδια περίοδο τα άλλα νησιά του Ιονίου υπολείπονται σε αντίστοιχες δράσεις ενώ έχουν να αντιμετωπίσουν μεγαλύτερες τουριστικές πιέσεις και να εξυπηρετήσουν περισσότερο μόνιμο πληθυσμό.

Δεν θα πρέπει να παραγνωρίζονται και τα φυσικά πλεονεκτήματα της Κεφαλονιάς έναντι κυρίως της Κέρκυρας και της Ζακύνθου. Η μεγαλύτερη έκταση, η αραιοκατοίκιση, το έντονο ανάγλυφο και η ηπιότερη τουριστική ανάπτυξη δημιουργούν τις προϋποθέσεις για ευκολότερη και γρηγορότερη διαδικασία χωροθέτησης έργων (χώρους υγειονομικής ταφής, εργοστάσια επεξεργασίας).

Είναι όμως επαρκή αυτά που έχει καταφέρει η ΕΔΑΚΙ;

Σίγουρα η Κεφαλονιά υπολείπεται ως προς τους αυστηρούς στόχους που ορίζονται από τις ευρωπαϊκές οδηγίες έχει όμως ολοκληρώσει σημαντικές δράσεις.  Δεν είναι όμως μόνο τοπικό το φαινόμενο. Στην Ελλάδα η επικρατέστερη μέθοδος εξακολουθεί να είναι η διάθεση στο έδαφος. Σύμφωνα με στοιχεία του 2018 η ταφή πανελλαδικά ανήλθε σε ποσοστό περίπου στο 80% ενώ η ανακύκλωση σε μόλις 15% της μάζας των απορριμμάτων όταν ο στόχος του εθνικού σχεδιασμού διαχείρισης είναι επίτευξη ανακύκλωσης 37% έως το 2020. Τα τελευταία χρόνια σημειώνεται κάποια πρόοδος αλλά η υφιστάμενη κατάσταση κατατάσσει την Ελλάδα συνολικά στις χαμηλότερες θέσεις συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ.

Ποιοι είναι οι Ευρωπαϊκοί και Εθνικοί στόχοι

Τα οικιακά απορρίμματα αποτελούνται από περίπου 40-45%  οργανικά βιοαπόβλητα (υπολείμματα φαγητού κτλ) 40-45% ανακυκλώσιμα (χαρτί, πλαστικό, γυαλί κτλ) και 10-15% λοιπά υλικά.

Η κύρια απαίτηση της νομοθεσίας για τα βιοαπόβλητα είναι έως το 2020 η χωριστή διαλογή και επεξεργασία τουλάχιστον του 40% του βάρους τους. Τα τοπικά σχέδια διαχείρισης θα πρέπει να υλοποιήσουν συγκεκριμένες δράσεις για να πιάσουν τους στόχους εκτροπής του παραπάνω κλάσματος από το ρεύμα των σύμμεικτων απορριμμάτων. Η διαλογή στην πηγή (στον κάδο αντί για την χωματερή όπως γίνεται σήμερα) αποτελεί το σημαντικότερο βήμα για την επίτευξη του παραπάνω στόχου. Αντίστοιχα θα πρέπει να προδιαλέγονται και τα ανακυκλώσιμα με τελικό στόχο το πολύ έως και το 30% των αρχικών απορριμμάτων να οδηγούνται ύστερα από επεξεργασία προς υγειονομική ταφή.

Μερικές από τις δράσεις υλοποίησης είναι ανάπτυξη δικτύου κάδων και για τα επιπλέον κλάσματα όπως τα βιοαπόβλητα, δημιουργία πράσινων σημείων, δραστηριότητες επεξεργασίας προδιαλεγμένων αποβλήτων σε τοπικό επίπεδο (εφόσον είναι εφικτό) καθώς και δράσεις ενημέρωσης και υποκίνησης της συμμετοχής των πολιτών.

Τα προϊόντα που προκύπτουν από ένα επιτυχημένο σύστημα ΔσΠ είναι υψηλής ποιότητας με εύκολη δυνατότητα αξιοποίησης ενώ ταυτόχρονα ο όγκος των σύμμεικτων απορριμμάτων που οδηγούνται σε κεντρικές μονάδες επεξεργασίας είναι περιορισμένος μειώνοντας έτσι το κόστος μεταφοράς και επεξεργασίας. Η πραγματική εξοικονόμηση πόρων από την διαχείριση των απορριμμάτων μπορεί να επιτευχθεί σε τοπικό επίπεδο με επιτυχή εφαρμογή ενός αξιόπιστου τοπικού σχεδίου διαχείρισης απορριμμάτων.

Πως θα μπορέσει να πιάσει τους στόχους η Κεφαλονιά

Πολλές από τις παραπάνω δράσεις στη γενική τους μορφή, προβλέπονται στο ήδη ισχύον τοπικό σχέδιο διαχείρισης του πρώην δήμου Κεφαλονιάς. Θα πρέπει όμως να εξειδικευτούν περισσότερο, να γίνει σαφής η μεθοδολογία υλοποίησης που θα ακολουθηθεί καθώς και τα απαραίτητα χρονοδιαγράμματα. Το επόμενο τοπικό σχέδιο διαχείρισης αναμένεται να εκπονηθεί το 2021.

Μια ενδεικτική εξειδίκευση των δράσεων θα μπορούσε να είναι η στόχευση στους μεγάλους παραγωγούς απορριμμάτων όπως οι χώροι εστίασης, τα σούπερ μάρκετ κ.α. και η εφαρμογή ανταποδοτικού οφέλους εφόσον κριθεί οικονομικά βιώσιμο ύστερα από σχετική μελέτη. Η στόχευση στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών μέσω της διαφήμισης με χρήση των ΜΜΕ, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ενημερωτικών φυλλαδίων κτλ. Εφαρμογή συστήματος ψηφιακής καταγραφής δεδομένων όπως δρομολόγια απορριμματοφόρων, δίκτυο κάδων, θέσεις πράσινων σημείων με στόχο την βελτιστοποίηση της απόδοσης του σχεδίου. Αναζήτηση κονδυλίων από κοινοτικούς και εθνικούς πόρους για υλοποίηση των δράσεων, απορρόφηση ΕΣΠΑ και τέλος συνεχής αξιολόγηση της όλης απόδοσης. Παράλληλα θα πρέπει να εκπονηθεί σχέδιο δειγματοληψιών και αναλύσεων ώστε να προκύψουν ακριβή στοιχεία για την ποιοτική σύσταση των απορριμμάτων της Κεφαλονιάς συμπεριλαμβάνοντας και την εποχική διακύμανση για τον πληρέστερο προσδιορισμό των επιμέρους ποσοστών που εκτρέπονται από την υγειονομική ταφή.

Όπως παρουσιάστηκε αναλυτικά παραπάνω, η επιτυχία του τοπικού σχεδίου διαχείρισης κρίνεται σε μεγάλο βαθμό από το αν θα πετύχει η διαλογή πριν τους κάδους. Τοπικά παρατηρούνται καθυστερήσεις ως προς την υλοποίηση των δράσεων αυτών, γεγονός όμως που δεν είναι αρκετό ώστε να δικαιολογήσει την απόφαση κατάργησης του φορέα αφού Κεφαλονιά έχει ήδη εκπληρώσει σημαντικές υποχρεώσεις. Την ίδια στιγμή οι δήμοι των υπόλοιπων νομών έχουν να καλύψουν τεράστιο χάσμα.

Προβληματισμοί για το νέο καθεστώς λειτουργίας. Είναι ίδιες οι ανάγκες των νησιωτικών περιοχών με την ενδοχώρα; Επιτυγχάνει οικονομίες κλίμακας στα Ιόνια νησιά το νομοσχέδιο ή απλώς πολλαπλασιάζει τις παθογένειες;

Η ουσία του νομοσχεδίου θα έπρεπε να στοχεύει στη δημιουργία ή στην ενίσχυση των ήδη υφιστάμενων ελεγκτικών μηχανισμών της περιφέρειας με κύριο έργο την αξιολόγηση της υλοποίησης του τοπικού σχεδίου διαχείρισης από τον πρωτοβάθμιο Ο.Τ.Α., την τήρηση των αυστηρών χρονοδιαγραμμάτων και τελικά την εναρμόνιση με τις κοινοτικές οδηγίες. Τυχόν παθογένειες όπως κωλυσιεργίες και καθυστερήσεις στην απορρόφηση κοινοτικών κονδυλίων, εργαλειοποίηση του ΦοΔΣΑ για εξυπηρέτηση πολιτικών συμφερόντων δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται μονομερώς στην λογική του «πονάει χέρι κόβει χέρι» αλλά στοχευμένα.

Η μεταφορά της αρμοδιότητας διαχείρισης των απορριμμάτων στον δευτεροβάθμιο οργανισμό τοπικής αυτοδιοίκησης στην περίπτωση της Κεφαλονιάς είναι μια πρόχειρη απόφαση, δεν τεκμηριώνεται επαρκώς από επιστημονικά κριτήρια, εγκυμονεί κινδύνους σε μια κρίσιμη για τον τόπο περίοδο και δημιουργεί ερωτήματα που χρήζουν άμεσης απάντησης:

• Πως είναι δυνατή η επίτευξη οικονομίας κλίμακας σε μια περιφέρεια με τόσο έντονο το στοιχείο της νησιωτικότητας;
• Σε ποια εξοικονόμηση πόρων λόγω κεντρικής διαχείρισης των απορριμμάτων αναφερόμαστε όταν η δέσμευση της κυβέρνησης είναι η λειτουργία εργοστασίων επεξεργασίας απορριμμάτων σε όλα τα μεγάλα νησιά του Ιονίου έως το 2023 δηλαδή το ίδιο τοπικό σχέδιο που εφαρμόζει ήδη η Κεφαλονιά;
• Πως εξασφαλίζεται ότι το βάρος του νέου περιφερειακού φορέα διαχείρισης δεν θα πέσει στην αντιμετώπιση των οξύτατων προβλημάτων των γειτονικών νησιών επιβραδύνοντας την υλοποίηση επιπλέον δράσεων που είναι απαραίτητες στην Κεφαλονιά;
• Ποιος εγγυάται ότι οικονομικοί πόροι (gate fee, έσοδα αποκομιδής που καλύπτονται από τους δήμους) της ΕΔΑΚΙ που προέρχονται από τους κατοίκους της Κεφαλονιάς δεν θα χρησιμοποιηθούν για την κάλυψη περιφερειακών αναγκών με δεδομένο ότι τα γειτονικά νησιά αντιμετωπίζουν πολύ πιο σοβαρό πρόβλημα;
• Πως τεκμηριώνεται η καλύτερη οργάνωση εργασιών και προσωπικού όταν κρίσιμα ζητήματα όπως πχ η χάραξη και η συχνότητα των δρομολογίων των  απορριμματοφόρων θα σχεδιάζεται από προσωπικό σε περιφερειακό επίπεδο χωρίς καλή γνώση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων;

Η υποστήριξη εξαίρεσης ενός επιτυχημένου ΦοΔΣΑ από το εν λόγω νομοσχέδιο δεν θα πρέπει να περιορίζεται μόνο στον κίνδυνο μεταφοράς απορριμμάτων από γειτονικούς νομούς που ενδεχομένως να δημιουργείται από την αλλαγή του καθεστώτος λειτουργίας  αλλά θα μπορούσε να συμπεριλάβει και τις παραπάνω παρατηρήσεις. Η προοπτική μεταφοράς απορριμμάτων από γειτονικούς νομούς δεν μοιάζει ρεαλιστική για τον απλό λόγο ότι δεν είναι οικονομικά συμφέρουσα. Κοστίζει λιγότερο η μεταφορά των απορριμμάτων στην ηπειρωτική Ελλάδα (πρακτική που εφαρμόζεται ήδη) λόγω καλύτερης διασύνδεσης.

Η νέα κατάσταση που διαμορφώνεται στην περίπτωση της Κεφαλονιάς στερεί την δυνατότητα από την τοπική αυτοδιοίκηση να αξιοποιήσει την διαχείριση των απορριμμάτων ως μοχλό ανάπτυξης της τοπικής οικονομίας. Ένα καθεστώς ημιαυτόνομης διατήρησης του φορέα στην υπάρχουσα κατάσταση τουλάχιστον μέχρι οι υπόλοιποι νομοί να καλύψουν το κενό και επαναξιολόγηση εν καιρώ της απόφασης ανάλογα με τις τοπικές επιδόσεις είναι μια επιλογή που αναγνωρίζει εμπράκτως τις επιδόσεις του νησιού.

*Γεράσιμος Φραγκισκάτος

Υπ. Διδάκτωρ

Σχολή Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ

Τομέας Υδατικών Πόρων κ Περιβάλλοντος