Σάββατο πρωί και ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος κάνει τη συνηθισμένη του διαδρομή. Παρατηρώ τους επιβάτες που κάθονται γύρω μου.
Επαίτες, υπάλληλοι, κάποιοι που διαβάζουν, άλλοι που στρέφουν το βλέμμα τους έξω από το παράθυρο και αρκετοί οι οποίοι έχουν απορροφηθεί στα ακουστικά τους. Ένα πλήθος διαφορετικών περιπτώσεων που δημιουργούν χιλιάδες αιωρούμενες σκέψεις μέσα στο βαγόνι.
Εκείνο το ζεστό πρωινό ο δικός μου προορισμός ήταν ο τόπος συνάντησης με τον καθηγητή Γιώργο Παξινό, τον άνθρωπο που χαρτογράφησε τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Άραγε πώς θα αντιδρούσε στην παραπάνω εικόνα; Ποια είναι η αθέατη πλευρά των σκέψεων και τι επιρροή έχει ο νους στη ζωή μας;
O Γιώργος Παξινός γεννήθηκε στην Ιθάκη το 1944. Είναι καθηγητής Ψυχολογίας και Ιατρικών Επιστημών στο Neuroscience Research Australia του Πανεπιστημίου της Νέας Νότιας Ουαλίας στο Σίδνεϊ. Οι τιμητικές διακρίσεις και οι βραβεύσεις του είναι αναρίθμητες.
Ενδεικτικά, εξελέγη μέλος της Αυστραλιανής Ακαδημίας Επιστημών το 2009 και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών το 2012.
Παράλληλα, έχει καταφέρει να καταξιωθεί διεθνώς για την προσφορά του στην ιατρική επιστήμη με πλειάδα επιστημονικών δημοσιεύσεων.
Το έργο του έχει ξεχωρίσει διότι έχει κατασκευάσει τους περισσοτέρους άτλαντες του εγκέφαλου κι έχει ανακαλύψει τους περισσοτέρους πυρήνες (περιοχές του εγκέφαλου) από οποιονδήποτε άλλον επιστήμονα, ενώ, εκτός από τον εγκέφαλο, χαρτογράφησε και τον νωτιαίο μυελό. Ειδικότερα, έχει ανακαλύψει 91 περιοχές (πυρήνες) στο κεντρικό νευρικό σύστημα και σε πολλές έχει δώσει ελληνικά ονόματα.
Συναντηθήκαμε σε ένα διαμέρισμα που θύμιζε παλιά Αθήνα στο πλαίσιο της διήμερης παραμονής του στην Ελλάδα με αφορμή μια ομιλία που έδωσε στο Πανελλήνιο Συνέδριο Νευροψυχολογίας.
Λίγο πριν ξεκινήσουμε τη συζήτησή μας εστιάζει στην ενεργό δράση του όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος, ενώ κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στο σπίτι του διαπιστώνω την αγάπη του για το ποδήλατο, το κολύμπι, το τάνγκο και το χασάπικο, αλλά κυρίως τη λατρεία του για το νησί του, την Ιθάκη.
Μπροστά μου έχω έναν επεξηγηματικό συνομιλητή που χρησιμοποιεί πολλά παραδείγματα αλλά και αποφθέγματα προκειμένου να γίνει κατανοητή η αναλυτική του σκέψη.
Μιλά χαμηλόφωνα για τις επιστημονικές του ανακαλύψεις και ο τόνο της φωνής του ανεβαίνει όταν αναφέρεται σε θέματα που τον ενοχλούν.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί, εκτός από την ενδιαφέρουσα εξερεύνηση στα μονοπάτια του εγκεφάλου, σχολιάζει την οικονομική κρίση, ψυχογραφεί τους Έλληνες, αναφέρεται στην ψυχή και στην ελεύθερη βούληση, στη συνείδηση, στα ανήθικα πειράματα, στην αγάπη και στον έρωτα αλλά και στο τι τον έμαθε το νησί του, η Ιθάκη.
— Ως Έλληνας της διασποράς φαντάζομαι πως παρακολουθείτε την πολιτική επικαιρότητα στην Ελλάδα. Πώς σχολιάζετε την κρίση που μαστίζει τη χώρα μας;
Αν και λείπω πάνω από πενήντα χρόνια από την Ελλάδα, εξακολουθώ να την επισκέπτομαι συχνά. Παράλληλα, παρακολουθώ, όσο προλαβαίνω, την επικαιρότητα από την ειδησεογραφία.
Έχω ψηφίσει σε ελληνικές εκλογές και επιλέγω να έχω άμεση επαφή με τα κοινά της γενέτειράς μου. Θεωρώ ότι είμαστε ένας λαός που αποτελείται από ένα κράμα αίγλης και αθλιότητας. Πολλά τα αποδίδουμε στους ξένους, οι οποίοι πιστεύουμε ότι συνεχώς μας εκμεταλλεύονται.
Προφανώς, η Ελλάδα δεν μπορεί να προσφέρει πλούτο στον λαό της, αλλά μπορεί να του χαρίσει μια ποιότητα ζωής. Όμως, αυτό που διακρίνω, ειδικά τα τελευταία χρόνια, είναι ότι ζούμε με τη συνθήκη που μας υπενθυμίζει διαρκώς ότι στη χώρα αυτή πάντοτε επικρατεί το δίκαιο του ισχυρού.
— Νιώσατε ποτέ ξένος στην Ελλάδα;
Όχι, μόνο κάποιες φορές που ξεχνιέμαι και χρησιμοποιώ αγγλικές λέξεις όταν πηγαίνω να ψωνίσω. Είναι οι στιγμές που ξαφνικά βλέπω τις τιμές να αυξάνονται. Υπήρξε καλοκαίρι που αγόρασα το ακριβότερο καρπούζι στην Ελλάδα (γέλια).
— Τετρακόσιες χιλιάδες νέοι άνθρωποι έχουν φύγει στο εξωτερικό. Τι συμβουλή θα δίνατε σήμερα στους νέους που έχουν μείνει πίσω;
Να επενδύσουν σε συνεργασίες, να είναι γενναιόδωροι και να αποκτήσουν σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ τους. Παράλληλα, να έχουν κατά νου τη σκληρή δουλειά, την επιμονή, την υπομονή και την αφοσίωση.
Παρόλο που είναι δύσκολες οι προβλέψεις, θεωρώ ότι είναι χρήσιμο να μείνουν στη χώρα τους και να παλέψουν για να δημιουργήσουν εδώ τον κόσμο τους. Κανείς δεν σου εγγυάται ότι το μέλλον είναι ευοίωνο στο εξωτερικό.
— Πώς θα ψυχογραφούσατε τους Έλληνες;
Τα δεινά του Έλληνα αποτελούνται από χρόνιες παθογένειες: το κάπνισμα, η κακή οδηγική συμπεριφορά, το δόγμα της Εκκλησίας πάνω από τον άνθρωπο, η αναξιοκρατία, οι νόμοι που δεν τηρούνται και η αδιαφορία του για το περιβάλλον.
Δείτε το παράδειγμα της παραίτησης του Κριμιζή, ενός ανθρώπου με διεθνή εμπειρία που ήθελε να προσφέρει και απηύδησε, ή τον τρόπο που οδηγούν στους δρόμους − υπάρχουν δύο ειδών οδηγοί: οι τρομοκράτες και οι τρομοκρατημένοι.
Για να είμαι δίκαιος, όμως, διαθέτουν και πολλά θετικά χαρακτηριστικά, όπως η φιλία, η μεγαλοσύνη, το φιλότιμο, η λεβεντιά και η ανάπτυξη ουσιαστικών ανθρωπίνων σχέσεων. Ας μην ξεχνάμε ότι μια καλή φιλία σου προσδίδει μακροζωία.
Και στην Ελλάδα, εν αντιθέσει με πολλές χώρες, αν χρειαστείς βοήθεια ο γείτονάς σου θα επιδείξει συγκινητικό ενδιαφέρον. Ευτυχώς, αυτό το χαρακτηριστικό δεν το κατέπνιξε η κρίση.
— Σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε και πότε φύγατε από την Ελλάδα;
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στο νησί της Ιθάκης τον Δεκέμβρη του 1944. Ήταν μια εποχή μεταπολεμική και μετεμφυλιακή, με πολλές δυσκολίες, στερήσεις, ανελευθερία, πολιτικές διαφωνίες και το στίγμα του «αριστερού» να σε ακολουθεί ως κυρίαρχο εμπόδιο για το μέλλον.
Έφυγα σε ηλικία 19 ετών προκειμένου να σπουδάσω στις ΗΠΑ. Έτσι, σπούδασα Ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ στην Καλιφόρνια και μετά πήρα το διδακτορικό μου από το Πανεπιστήμιο ΜακΓκίλ του Καναδά. Ξέρετε, το νησί μου με έμαθε ότι αν δεν αγωνιστείς σκληρά, δεν πρόκειται να επιτύχεις ή να σταδιοδρομήσεις σ’ αυτό που θες να πρωταγωνιστήσεις επαγγελματικά.
Ο ιδρώτας είναι πιο σημαντικός από την έμπνευση. Θυμάμαι ότι από πολύ μικρή ηλικία είχα μια τάση για τη μελέτη και τη γνώση. Ακόμη και αν είχα μπροστά μου έναν τοίχο, μπορούσα να περάσω μέσα απ’ αυτόν για να βρω τι κρύβεται από πίσω.
— Τι αποκομίσατε από την ενασχόλησή σας με τον εγκέφαλο. Όλα από κει ξεκινούν και τελειώνουν;
Ο εγκέφαλος είναι το μόνο όργανο που έχει έναν χάρτη του σώματος, έναν χάρτη του έξω κόσμου κι έναν χάρτη των εμπειριών μας. Ζυγίζει 1.300 γραμμάρια και περιέχει περίπου 1.000 πυρήνες, 2.000 μείζονες διασυνδέσεις, 200 σημαντικά ένζυμα, 20.000 γονίδια που εκφράζονται στον εγκέφαλο και 87 δισεκατομμύρια νευρώνες.
Οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες απορρίπτουμε τον όρο «ψυχή». Συγκεκριμένα, το 1930 οι ψυχολόγοι σταμάτησαν να αναφέρονται στην ψυχή και άρχισαν να μιλούν για συμπεριφορά, ερέθισμα και αντίδραση.
Όταν επέρχεται ζημιά σ’ έναν λοβό του εγκεφάλου, επέρχεται ζημιά στη συμπεριφορά του ανθρώπου. Για παράδειγμα, στο Αλτσχάιμερ η εκφύλιση του εγκεφάλου δημιουργεί μια καταστροφική αλλαγή στη συμπεριφορά.
Εάν η ψυχή είναι εκεί όπου εδρεύουν τα κίνητρα, η λογική, οι αισθήσεις, οι μνήμες, οι αποφάσεις, τότε δεν χρειάζεται να υποθέσουμε ότι υπάρχει. Υπάρχει ο εγκέφαλος που κάνει αυτήν τη δουλειά.
— Άρα, να υποθέσω ότι οι αποφάσεις που παίρνουμε δεν είναι δικές μας και κατ’ επέκταση δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση.
Οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες πιστεύουμε ότι η συμπεριφορά μας είναι αποτέλεσμα δύο παραγόντων στους οποίους δεν έχουμε καμία επίδραση, άρα δεν έχουμε και ελεύθερη βούληση.
Είναι οι εξής: ο γενετικός, διότι δεν επιλέγουμε τους γονείς μας, και ο κοινωνικός, που αφορά το περιβάλλον που μας περικλείει, δηλαδή δεν επιλέγουμε την κοινωνία όπου θα μεγαλώσουμε ούτε το αν η μητέρα μας κάπνιζε όσο διαρκούσε η κύηση.
Επομένως, ο νους είναι ο αφηγητής του εγκεφάλου και η συμπεριφορά το απότοκο. Άρα, σμιλευόμαστε ως άτομα από τις εμπειρίες διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα μας, καθώς και από το γενετικό υλικό με το οποίο έχουμε προικιστεί.
Για να γίνει σαφές αυτό θα δώσω ένα παράδειγμα: στον τομέα της ρομαντικής αγάπης δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση. Μερικοί μπορεί να δηλώνουν ότι θέλουν να απαλλαγούν από την αγάπη τους, αλλά τελικά δεν τα καταφέρνουν, φτάνοντας στο σημείο ακόμη και να αυτοκτονήσουν.
Είναι σαν αυτό που έλεγε ο Σοπενχάουερ: «Ο άνθρωπος μπορεί να κάνει αυτό που θέλει, αλλά δεν μπορεί να θέλει αυτό που θέλει». Η αίσθηση, η αντίληψη και η συνείδηση εξαρτώνται απόλυτα από τον εγκέφαλο.
Εάν εσύ κι εγώ είχαμε γεννηθεί σε μια χώρα όπου λιθοβολούν τις γυναίκες, θα είχαμε τις ίδιες πιθανότητες να συμμετάσχουμε σε έναν λιθοβολισμό με εκείνους που γεννιούνται εκεί τώρα.
— Και η συνείδηση τι είναι;
Η εσωτερική διανοητική ζωή μας. Είναι ο τόπος που αισθάνεται κάποιος όταν βιώνει την αγάπη, το μίσος, την άμετρη επιθυμία, τη ζήλια ή τον θαυμασμό.
Και όσο μεγαλύτερη είναι η πολυπλοκότητα του νευρικού μας συστήματος, τόσο μεγαλύτερο το ρεπερτόριο της συνείδησής μας. Και να θυμάστε ότι τη στέλνουμε στην εξορία όταν κοιμόμαστε χωρίς όνειρα και όταν είμαστε αναίσθητοι.
Εν κατακλείδι, είμαστε μέρος όλων αυτών που έχουμε γνωρίσει και συναντήσει. Κι όταν συνειδητοποιήσουμε ότι δεν έχουμε τίποτα άυλο μέσα μας που το ονομάζουμε «ψυχή» ίσως και να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι.
— Ο νους δεν μπορεί να επηρεάσει τον εγκέφαλο;
Όχι, σε καμία περίπτωση. Ο νους είναι η ενέργεια του εγκεφάλου. Όπως και η σκιά μας δεν μπορεί να μας αναγκάσει να πράξουμε κάτι, έτσι και ο νους δεν εξαναγκάζει τον εγκέφαλο να κάνει κάτι που δεν θέλει.
Ποιος από εμάς δεν θα ήθελε να απορρίψει από τη ζωή του τις εμμονές του, τις ανησυχίες του, τους καταναγκασμούς του ή την κατάθλιψή του; Όμως είμαστε γονίδια λαξευμένα από την εμπειρία. Δεν είμαστε συντάκτες των σκέψεών μας αλλά απλοί παρατηρητές.
Οι καρδιοχειρουργοί έδειξαν ότι αν ένας άνδρας κάνει μεταμόσχευση καρδιάς μετά δεν αγαπά τη γυναίκα του πεθαμένου.
— Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την ομοφυλοφιλία. Πιστεύετε ότι υπάρχει γενετική προδιάθεση;
Οι επιστήμονες το έχουν παραδεχτεί. Η κληρονομικότητα επηρεάζει κατά έναν μεγάλο βαθμό, αλλά εξαρτάται και από το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνεις.
Απλώς διαφέρουμε κατ’ άτομο στα ποσοστά και στο κατά πόσο τελικά θα φτάσουμε στο σημείο να εκδηλώσουμε την ομοφυλοφιλική συμπεριφορά.
— Η σχιζοφρένεια πώς ορίζεται και πως εξηγείτε ότι μερικοί άνθρωποι έχουν παρεκκλίνουσα κοινωνική συμπεριφορά;
Η σχιζοφρένεια είναι διαταραχή του νου και χαρακτηρίζεται από δυσκολία στις κοινωνικές σχέσεις και από την ανικανότητα του ασθενή να αντιληφθεί την πραγματικότητα.
Τώρα, όσον αφορά τις επιθετικές εγκληματικές ενέργειες ανθρώπων, θα σας πω τι είχα κάνει όταν ήμουν στο Γέιλ. Τότε προσπαθούσα να κάνω επεμβάσεις στους εγκεφάλους των γατών ώστε να μη σκοτώνουν ποντίκια και βρήκαμε μια εγκεφαλική περιοχή, την οποία αν την ερέθιζες με ηλεκτρικό ρεύμα, σταματούσε η επιθετικότητά της γάτας.
Αντίστοιχα, κάναμε πειράματα προσπαθώντας με τον ίδιο τρόπο να οδηγήσουμε γάτες να σκοτώνουν αρουραίους και πράγματι τα καταφέραμε.
Επομένως, πιθανολογείται ότι υπάρχουν νευρώνες στον εγκέφαλο που είτε βοηθούν είτε καταστέλλουν την επιθετικότητα σε συνδυασμό με την προδιάθεση και το κοινωνικό περιβάλλον.
Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι ο άνθρωπος έχει ακόμη απομεινάρια από τον εγκέφαλο των ερπετών και τα παλαιολιθικά συναισθήματα.
— Ποια είναι, λοιπόν, η πιο σημαντική ελευθερία που έχουμε;
Καμία. Οι αποφάσεις μας είναι θέμα των νευρώνων, είτε επιλέγεις έναν σύντροφο είτε να δεις μια ταινία στον κινηματογράφο.
— Όμως η ενότητα ψυχής και μυαλού δεν κάνει την ανθρώπινη ύπαρξη ξεχωριστή;
Οι άνθρωποι ανατομικώς έχουμε μεγαλύτερο εγκέφαλο απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς σε σχέση με το μέγεθος του σώματός μας. Για παράδειγμα, ο χιμπατζής, που είναι περίπου στο ίδιο μέγεθος μ’ εμάς, έχει εγκέφαλο 600 γραμμαρίων και αυτή η διαφορά μας έχει δώσει τη δυνατότητα να γράψουμε υπέροχη μουσική, να δημιουργήσουμε πυρηνικά όπλα ή να κάνουμε πόλεμο.
Αν, λοιπόν, το δούμε πρακτικά και πολλοί άνθρωποι συνειδητοποιήσουν ότι δεν υπάρχει ψυχή, τότε ίσως αλλάξει και η κοσμοθεωρία τους και να πάψουν να πιστεύουν στη μεταθανάτια ζωή.
Η ζωή είναι αυτή που ξέρουμε ότι υπάρχει, καθετί διαφορετικό εξυπηρετεί άλλους σκοπούς, είτε πολιτικούς είτε θρησκευτικούς. Εμείς είμαστε ο εγκέφαλός μας. Ο εγκέφαλος είναι λαξευμένος από το περιβάλλον. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι μεγαλύτερος από των άλλων ζώων με παρόμοιο σωματικό βάρος και μας επιτρέπει μεγαλύτερο ρεπερτόριο συνείδησης.
Ο εγκέφαλος παίρνει τις αποφάσεις προ-γνωστικά και ενημερώνει τον νου, που νομίζει ότι αυτός τις πήρε.
— Γεννιόμαστε, ζούμε και πεθαίνουμε; Αυτή είναι η ζωή μας;
Ο Αιγύπτιοι, παρά τη φροντίδα που έδειχναν για τη μεταθανάτια ζωή, απερίσκεπτα πέταγαν τον εγκέφαλο και έστελναν γενεές Φαραώ ανεγκέφαλους στη μεταθανάτια ζωή. Εγώ είμαι άθεος, αλλά κι εσύ είσαι άθεος όσον αφορά τους θεούς άλλων ανθρώπων. Εγώ είμαι άθεος και για τον δικό σου Θεό.
Ανήκω σ’ αυτούς που πιστεύουν ότι ξέρουν τι θα γίνει μετά τον θάνατό τους, αυτό που συνέβαινε πριν ακόμη γεννηθούν. Ή, όπως εύστοχα είχε πει ο Καζαντζάκης: «Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή».
— Εσείς τι αλλάξατε στον δικό σας τρόπο σκέψης από τη στιγμή που χαρτογραφήσατε τον ανθρώπινο εγκέφαλο;
Έμαθα ότι πίσω από κάθε κίνηση, απόφαση, σκέψη υπάρχει ένα διαμορφωμένο περιβάλλον που σε τοποθετεί στη θέση του θύματος ή του θύτη.
— Υπάρχει κάποιο ανήθικο πείραμα που να έχει γίνει αντιληπτό από εσάς στα εργαστήρια όπου θητεύσατε;
Ανήθικο είναι κάτι που κάνει κάποιον άνθρωπο ή ζώο να υποφέρει. Τα προηγούμενα χρόνια πράγματι γίνονταν κάποια ανήθικα πειράματα, αλλά τώρα έχει βελτιωθεί κατά πολύ η κατάσταση διότι οι έλεγχοι είναι καλύτεροι και τηρούνται οι κανόνες.
— Τι κάνει μια ανάμνηση να αντέχει στον χρόνο;
Ο χρόνος, παρότι σε κάνει να ξεχνάς πολλά, εδραιώνει τις μνήμες που απομένουν και είναι πιο ανθεκτικές σε περίπτωση χτυπήματος στο κεφάλι ή άνοιας (π.χ. Αλτσχάιμερ) από τις πρόσφατες μνήμες. Οι τελευταίες που χάνονται στο Αλτσχάιμερ είναι οι παιδικές.
— Μόνοι μας ερχόμαστε και φεύγουμε από τη ζωή;
Θα συμφωνήσω απόλυτα με αυτό που είχε πει ο Ζακ Μονό, ο οποίος είχε αναφερθεί στη μοναξιά του ανθρώπου ,λέγοντας ότι «ζει στην άκρη ενός ξένου σύμπαντος που είναι κωφό στη μουσική μας και εξίσου αδιάφορο στις ελπίδες, τον πόνο και τα εγκλήματά μας».
— Η φαντασία είναι μια παράλληλη πραγματικότητα;
Ακόμη και ο αρουραίος έχει φαντασία, βέβαια φτωχότερη από τη δική μας. Η φαντασία είναι μια επεξεργασία του εγκεφάλου, όπως η λογική και η αγάπη.
— Ο έρωτας είναι μια χημική ένωση των νευρώνων − μπορεί να υπάρξει αληθινή αγάπη όταν δεν έχουμε ελεύθερη βούληση;
Υπάρχει η έμφυτη αγάπη για τους γονείς μας, τα παιδιά μας ή τα εγγόνια μας. Υπάρχει όμως και η ρομαντική αγάπη, η οποία δεν είναι αποτέλεσμα, όπως σας είπα, ελεύθερης βούλησης.
Κάποτε είχα πει σε κάποιους φίλους μου ότι η σχέση του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας στηρίχτηκε στο γεγονός ότι ενυπήρχε η βιολογική ανάγκη για σεξ και μόνο που δεν με εξοστράκισαν.
Είμαστε προγραμματισμένοι για να κάνουμε σεξ και για να ενωθούμε με τον άλλον για λόγους αναπαραγωγής. Ας θυμηθούμε, όμως, τα λόγια της Κάρμεν στην ομώνυμη όπερα: η αγάπη δεν έχει γνωρίσει ποτέ τον νόμο. Μερικοί εγκαταλελειμμένοι εραστές δηλώνουν κατηγορηματικά ότι θέλουν να απαλλαγούν από την αγάπη τους, αλλά δεν μπορούν.
Συνεχίζουν να αγαπούν εκείνους που τους έχουν εγκαταλείψει. Προφανώς, ο έρωτας είναι μια χημική διεργασία, αλλά χρειάζεται (όπως και η σχιζοφρένεια) τουλάχιστον έξι μήνες για να διαγνωστεί.
Κατά μέσο όρο ερωτευόμαστε τρεις φορές τη ζωή μας, δεν νομίζω ότι είναι πολύ όταν αναλογιστούμε την πληθώρα των νευρώνων μας. Αγαπάμε, λοιπόν, από τα βάθη του εγκεφάλου μας.
— Μια που ο τόπος καταγωγής σας είναι η Ιθάκη, εσάς τελικά τι σας έμαθε: σημασία έχει το ταξίδι ή ο προορισμός;
Πολύ ωραία ερώτηση. Η ζωή είναι ένα ταξίδι στο οποίο πρωταρχική σημασία έχουν οι συναντήσεις μας. Διότι το ταξίδι διαμορφώνει τη διάθεσή μας και τον χαρακτήρα μας και φτάνουμε στην Ιθάκη, γέροι πια, ή ευτυχισμένοι ή δυστυχισμένοι.
Πηγή: lifo.gr
