Το μεγάλο κίνημα του ντανταισμού, που ανέθρεψε σαν ευρηματική “νταντά” ο επαναστατικός 20ος αιώνας του μοντερνισμού, προβάλλει εμφανώς τις προθέσεις του σε σχέση με τα άλλα μεγάλα  εκφραστικά-στυλιστικά  κινήματα των –ισμων που γεννήθηκαν πριν ή και παράλληλα. Διαφέρει από τον κυβισμό που ανατέμνει και αναδιπλώνει χωροχρονικά τη φόρμα του αισθητικού αντικειμένου, τον σουρρεαλισμό που αναλύει με ψυχογνωσιακές μεθόδους το υποσυνείδητο, με βάση την ψυχαναλυτική διαδικασία  εφαρμόζοντας τα διδάγματα και το ξεκλείδωμα των δεδομένων της υποσυνείδητης ζωής από τον Φρόυντ μέχρι τους επιγόνους του, τον σύγχρονο Λακάν και άλλους νεώτερους, με τη χρήση της ψυχανάλυσης.

Τα έργα των κινημάτων αυτών απευθυνόντουσαν σε ειδικούς και γενικά στο ελιτίστικο κοινό. Αντίθετα ο ντανταισμός, όπως και ο κατά τι προγενέστερος του αλλά μικρότερης εμβέλειας φουτουρισμός,  απαίτησε τη συμμετοχή του κοινού και τη “θορυβώδη” δημόσια εμφάνιση των μελών του. Πριν, τα έργα της πρωτοπορίας ήταν εκτεθειμένα στους συμβατικούς χώρους του ατελιέ, της γκαλερί, των ιδιωτικών και κρατικών συλλογών κλπ, αλλά δεν ήταν στη δημόσια καθημερινή σφαίρα.

Για να συνειδητοποιήσουμε την επαναστατικότητα αυτών των κινημάτων και τις τεράστιες ανατρεπτικές επιπτώσεις και προτάσεις τους είναι βασική η ιστορική μας προσέγγιση στην πρώιμη ρωσική avant-garde και κύρια στον Βλαδίμηρο Μαγιακόφσκυ. Ο κορυφαίος επαναστάτης ποιητής σε εκκεντρικές δημόσιες εμφανίσεις του γινόταν ένα ζωντανό κινούμενο έργο τέχνης. Στην δεκαετία λοιπόν του 1920-30 ανθεί το “ντανταιστικό” κίνημα και γίνονται πολλές εκθέσεις που απελευθερώνουν τους καλλιτέχνες και το κοινό από τα παραδοσιακά πρότυπα. Εκτίθενται έργα που προέρχονται από σκουπίδια, πολυθεαματικές συνθέσεις και ready mades, όχι με αρμονικούς άξονες αλλά με αντιθετικές τάσεις που φθάνουν μέχρι και την καταστροφή τους. Συλλήψεις αναρχικής εκφραστικής θεώρησης που το κάθε τι μπορεί να ειδωθεί σαν έργο τέχνης, εφόσον ο καλλιτέχνης το υπογράφει. Κύριος θεμελιωτής των θεωρητικών αυτών απόψεων ο Μαρσέλ Ντυσάν, που διαδραμάτισε για δεκαετίες καθοριστικό ρόλο με την αναπροσαρμογή των ready mades, την ακύρωση της χρηστικής λογικής και της τεχνικής και γενικά την νοητική διεργασία πίσω από το δημιούργημα.

Όταν λοιπόν ο Hugo Ball, o Hans Richter, o Tristan Tzara, o Hans Arp, ο Fr. Picabia και άλλοι σημαντικοί καλλιτέχνες συνέλαβαν την ιδέα για μια παράσταση τύπου «καμπαρέ», με τραγούδια, απαγγελίες κειμένων, εκθέσεις έργων και διάφορα νούμερα, σε δωμάτιο που νοίκιασαν στη Ζυρίχη to 1916, ίδρυσαν το πρώτο Performance Center στην ιστορία.

Η κυκλοφορία του φυλλαδίου Cabaret Voltaire, η διάδοση των «ντανταϊστικών» κειμένων και η ίδρυση της γκαλερί Dada, συνέτειναν στην εξάπλωση του κινήματος. Οι καλλιτέχνες του δυναμικού αντιεξουσιαστικού κινήματος, με τις ανατρεπτικές και ριζοσπαστικές τάσεις τους διατυπωμένες και γραπτά στα μανιφέστα τους, έδωσαν τις θεωρητικές αναφορές, αλλά και τις πρακτικές εφαρμογές των νέων εκφραστικών μέσων. Η ταυτόχρονη ανάπτυξη της πλήρους αποσύνδεσης του καλλιτέχνη από την παράδοση,  με έντονη εμβέλεια,  συνέτειναν στην εμφάνιση και αποδοχή νεωτεριστικών μορφών εικαστικής έκφρασης. Όμως, η εμπέδωση του φαινομένου των happenings και των performance ουσιαστικά γίνεται στη δεκαετία του 1960 με την ανάπτυξη του Fluxus. και της Pop Art. Επιταγή τους είναι η αμεσότητα της τέχνης. Έτσι, πολλοί εκφραστές τους, εκτός από την προσθήκη πραγματικών αντικειμένων στα έργα τους, κάτι που είχαν κάνει πρώτοι οι ντανταϊστές, όπως ο Kurt Schwitters, πρόσθεσαν στα έργα τους στοιχεία ζωντανής παράστασης.

Όπως όλοι γνωρίζουμε από την ιστορία της τέχνης υπάρχει μια διασύνδεση  στα καλλιτεχνικά κινήματα και ουσιαστικά όλα έχουν διατυπωθεί! Απλούστατα ανάλογα με ιδεολογικές, κοινωνικοπολιτικές, αισθητικές,  πολιτισμικές και άλλες καταστάσεις που διαμορφώνουν το πνεύμα κάθε εποχής, τα δεδομένα και ζητούμενα  εκφράζονται με άλλους τρόπους και σε συνθήκες που όταν συσπειρώνουν πολλούς καλλιτέχνες, που προβάλλουν τον καινούργιο τρόπο διατύπωσης,  συντελούν στη δημιουργία κινήματος.  Αυτό το κίνημα  που αναδύεται από την ταυτόσημη αισθητική θέση πολλών σημαντικών καλλιτεχνών έχει στόχο τον επηρεασμό  του κοινού.  Δεν είναι τυχαίο ότι το fluxus ονομάστηκε και neo-dada.  Όλα αυτά τα νέα εικαστικά δεδομένα εμφανίζονται και επαυξάνονται σε μια πολύπλοκη  ιστορική περίοδο ιδεολογικών, εθνικών,  κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών ανακατατάξεων στον  δυτικό κόσμο.  Ανάμεσα στα νέα δεδομένα για τους καλλιτέχνες-ερευνητές ήταν εκτός από τις μεθόδους της ψυχανάλυσης, τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας , επιτεύγματα που ήδη από την διατύπωση της θεωρίας της Σχετικότητας από τον Αινστάιν, είχαν επηρεάσει τις δυνατότητες πρόσληψης και απόδοσης του αισθητικού αντικειμένου,  ιδιαίτερα στις φάσεις του  προγενέστερου κυβιστικού κινήματος.  Όλα αυτά τα δεδομένα διαμόρφωσαν την ανατρεπτικότητα των ντανταιστών.  Τώρα  πώς συνδέονται οι καλλιτέχνες του fluxus με το dada; Αναμφίβολα το fluxus είναι η φυσική μεταγενέστερη συνέχεια και εξέλιξη του ντανταιστικού κινήματος και γιαυτό είναι ορθός μέχρι ένα όριο και ο όρος neodada. Αρκετοί από τους κύριους εκφραστές του fluxus διαμόρφωσαν και επέκτειναν πολλαπλά τα έργα τους με τεχνολογικές μεθόδους, όπως η video-art, βασισμένοι  στα έργα κορυφαίων του dada , όπως ο Ντυσάν που θεωρητικοποίησε τις νέες απόψεις, ο Λάσλο Μοχόλυ-Νάγκυ που έδωσε τεράστιες δυνατότητες με τα έργα του στο πεδίο των φωτογραφικών εφαρμογών,  όπως τα φωτοκολλάζ,  τα φωνητικά ποιήματα και οι  εγκαταστάσεις στο περιβάλλον.  Eπίσης ο Ραούλ Χάουσμαν ο οποίος με θεαματικό τρόπο πραγμάτωσε όλα εκείνα που πρότεινε στο θεωρητικό του κείμενο ο  Μοχόλυ-Νάγκυ στη «Νέα Οπτική»,  που με ωριμότητα προσδιορίζει τις νέες καλλιτεχνικές δυνατότητες. Τυχαία αντικείμενα γίνονται έργα τέχνης και ο Χάνς Άρπ  δηλώνει: ενώ ο πόλεμος  ήταν στο φόρτε του εμείς κάναμε πειραματική μοντέρνα τέχνη! Μετά την επίτευξη της Ευρωπαικής ειρήνης,  με αλματώδεις ρυθμούς  ξεκίνησε η οικονομική ανασυγκρότηση που οδήγησε στην έξαρση των δεκαετιών του 1950 και του 1960.  Καλλιτέχνες που συνειδητοποιούν τις παρεπόμενες συνέπειες της αφθονίας των αγαθών,  της καταναλωτικής κοινωνίας και της υπερανήσυχης  δομής του σύγχρονου κόσμου στρέφονται  και εντάσσονται στην τάση αμφισβήτησης του  νεοντανταιστικού  fluxus που προέκυψε το 1962 με το μανιφέστο που συνέταξε ο «πατριάρχης» του «ρέοντος» αυτού κινήματος ο Ζώρζ Μακιούνας.  Στο μανιφέστο αυτό  διατυπώνει την ιδεολογική και αισθητική του άποψη  με κύρια τάση την απόρριψη  του οτιδήποτε θεωρούσε παραδοσιακό,  αστικό, γενικά κατεστημένο και την κατάργηση των στεγανών μεταξύ διαφορετικών μορφών τέχνης.  Ανάλογη βέβαια διάθεση υπήρχε και στις διακηρύξεις των ντανταιστών,  ιδιαίτερα όσον αφορά και το πεδίο της κοινωνικής κριτικής  και αντίδρασης.  Όμως ποτέ πριν η στάση αυτή δεν είχε πολιτικοποιημένη διάσταση.  Fluxus, κάτι που ρέει, που διαχέεται. Στο fluxus  η αστική κατεστημένη τάξη, οι οικονομικές, εκπαιδευτικές και  αισθητικές διαστάσεις  συνιστούν για τους καλλιτέχνες καθοριστικό  ακτιβιστικό πεδίο αντίθεσης.  Η μεγάλη πρεμιέρα του κινήματος  έγινε με ένα  Φεστιβάλ σύγχρονης μουσικής. Ήδη  στη μουσική, που είναι η τέχνη που επηρεάζει  περισσότερο το μεγάλο κοινό,  έχουν εμπεδωθεί πολλές νεωτερικές  επιτεύξεις, αξιοποιώντας τους φυσικούς και μηχανικούς ήχους και δονήσεις. Από το σύστημα δωδεκάφθογγης γραφής,  το ιδιότυπο συνθετικό έργο του Ιγκόρ Στραβίνσκυ,  την ατονική μουσική,  την συγκριτική μουσική, τις σειραικές δομές,  τις εννοιακές ηχητικές καταστάσεις και τα ενίοτε διαδραστικά περιβάλλοντα.  Με αυτό  το μουσικό γεγονός καθορίζεται η ίδρυση του fluxus στον Ευρωπαικό και γενικά στο διεθνή χώρο. Η  μουσική δημιουργικότητα ακραίων αντιλήψεων από αυτήν του Τζών Κέιτζ , που διατυπώνει ότι η «σιωπή» είναι μουσική,  αλλά  και των performers  που καταστρέφουν μουσικά όργανα ή τα αλλοτριώνουν με ειδική προτίμηση στο πιάνο! Το πιάνο είναι το κατεξοχήν αρεστό όργανο απόλαυσης  της αριστοκρατίας και των καλλιεργημένων ή νεόπλουτων αστών,  σύμβολο του κοινωνικού προτύπου  καλής ανατροφής …«γαλλικά και πιάνο»!!

Οι καλλιτέχνες του fluxus μεταχειρίζονται το πιάνο σαν τραπέζι,  σαν ντουλάπι,  σαν  ερωτικό κρεβάτι,  σαν αντικείμενο που διαλύεται.  Στις συναυλίες τραβούν τις χορδές μέχρι να κοπούν,  και κυριολεκτικά το διαλύουν. Στα πλαίσια αυτά της αποδόμησης  και με αφετηρία τις θέσεις του κινήματος fluxus αναπτύσσονται παράλληλα και τάσεις ιδιότυπα «πνευματικές»,  με κορυφαίο τον Γιόζεφ Μπόυς , που διαφοροποιείται από τον βασικό πυρήνα  της κίνησης και κατά κάποιο τρόπο τον υπερβαίνει με την οπτικοποίηση μεταφυσικών και συμβολικών στοιχείων,  από τον «ταοισμό» και τον «σαμανισμό»,  το «ζεν» και τους «γκουρού»,  που είναι  εν πρώτης όψεως άκρως αντίθετα με τις αισθητικές διακηρύξεις του fluxus.  Όμως στο έργο του Μπόυς, τόσο το καλλιτεχνικό,  όσο και το οικολογικό-πολιτικό,  το διδακτικό-σεμιναριακό-μαζικό,  το πνευματικό στοιχείο είναι η ουσιαστική δυναμική του!  Εφευρέτης της γλυπτικής που λιώνει, το βούτυρο και γενικά το λίπος έχουν σημαντική θέση στην τέχνη του με την συνεχή μεταβολή της φόρμας στο χώρο. Γενικά και αναφορικά με το κείμενο μου περί του φαινομένου Μπόυς διαπιστώνονται αυτές οι υπερβάσεις στις αντισυμβατικές και εξτρεμιστικές performance-εγκαταστάσεις-δράσεις του στην Ευρώπη και την Αμερική – το 1963,  εποχή του έντονου αντιαμερικανισμού,  πέτυχε να μεταβεί και να εκθέσει  στη Νέα Υόρκη χωρίς σύμφωνα με την επιθυμία-απαίτηση του να πατήσει σε Αμερικανικό έδαφος… μεταφερόμενος με ασθενοφόρο από το αεροπλάνο στη γκαλερί και το αντίστροφο!!

Παράλληλα ο περίφημος Ναουμ-Πάικ  που έχει συνεργαστεί σε δρώμενα fluxus με τον Μπόυς, τον Βόλφ Βόστελ, τον Τόμας Σμίτ κ.α συνθέτει στο περιβάλλον εγκαταστάσεις  με τηλεοπτικές οθόνες και βιντεο-προβολές  που καταγράφουν πολύπλοκες κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις.  Επίσης ο σημαντικός εκπρόσωπος της arte povera Γιάννης Κουνέλλης με ευτελή και  φτωχά υλικά διαμορφώνει «ποιητικά» περιβάλλοντα.

Ακμάζει πλέον το νέο και τολμηρό εικαστικό είδος- φαινόμενο των  ζωντανών εικαστικών έργων performance,  body art,  happenings με κύριο  εργαλείο τους το εξασκημένο ανθρώπινο σώμα,  και τις άπειρες δυνατότητες του, που ενίοτε σκανδαλίζει ή και τρομάζει τους θεατές.

Ο βασικός όμως πυρήνας του fluxus εμμένει στον αντισυμβατικό και ριζοσπαστικό χαρακτήρα του κινήματος.  Έτσι  δεν δέχεται άλλες τάσεις και μορφές της τέχνης που ακμάζουν εκείνη την εποχή σαν εγκεφαλικά κατασκευάσματα-προιόντα της αστικής αισθητικής.

Σημαντική επινόηση του fluxus  είναι  η εναντίωση του στην εμπορευματοποίηση των έργων του με την αναγραφή ΔΕΝ ΠΩΛΕΙΤΑΙ. Οι καλλιτέχνες συνθέτουν έργα με διάφορα αντικείμενα και στοιχεία κολλάζ μέσα σε κουτιά. Τα εγκιβωτισμένα αυτά εκθέματα δεν πωλούνται,  ίσως ελάχιστοι και να τα ήθελαν τότε….Αργότερα – ειρωνική αντίφαση – μουσεία σύγχρονης τέχνης και συλλέκτες – διέθεταν μεγάλα ποσά για να τα αποκτήσουν, αν και δυσεύρετα ένεκα των ευτελών υλικών κατασκευής τους, στις προθήκες τους. Συμπέρασμα ότι η κρατούσα αστική καπιταλιστική τάξη  βρίσκει τρόπους να οικειοποιείται καλλιτεχνικούς καρπούς αμφισβήτησης … Αναζητώντας στοιχεία για το fluxus  διαπιστώνουμε ότι το κίνημα ζει με ποικίλα μέσα και σε διαφορετικούς τόπους. Ιδιαίτερα στη χώρα μας έχουν διοργανωθεί αρκετές εκθέσεις καλλιτεχνών που άμεσα ή έμμεσα ανήκουν σε αυτό.

Σαν σημαντικό κίνημα του μοντερνισμού το fluxus έχει οπαδούς και σήμερα που έχουν βασικό κέντρο τους τους διαδικτυακούς κόμβους και διαδραστικές εκπομπές.

Ιδιαίτερα  στη χρηματιστηριοκρατούμενη  εποχή μας, που σαν αντίδραση ανθούν τα φαινόμενα της mail-art, της computer-art και γενικά όλων των φωτογραφικών-εικονικών δυνατοτήτων, υπάρχουν κόμβοι  που διακηρύσσουν τους στόχους του fluxus. Διατυπώνονται,  ενίοτε βέβαια επιδερμικά,  τα αιτήματα για αντίσταση στην κατεστημένη αισθητική, εναντίωση στην κερδοσκοπική και επενδυτική διακίνηση της τέχνης.  Όλα αυτά αν ειδωθούν και αναλυθούν σε συνάρτηση με τις κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές παραμέτρους του Δυτικού «αναπτυγμένου» κόσμου,  εγκυμονούν  πολλές ανακατατάξεις των αισθητικών και ιστορικών τάσεων.  Οι ανακατατάξεις των οπτικοποιημένων πεδίων έκφρασης συντελούν στην αναμενόμενη νέα κατάσταση και την αμφισβήτηση των νεοκαπιταλιστικών μορφωμάτων. Με δεδομένη την μεγάλη παγκόσμια κρίση αναζωπυρώνεται επιτακτικά η ολιστική θεώρηση του Ανθρώπου, που θα είναι η κορωνίδα των εξελίξεων και της διατύπωσης μιας νέας ανθρωπιστικής και ριζοσπαστικής οπτικής.

(Φέτος με πολλαπλούς τρόπους από διεθνείς καλλιτεχνικούς οργανισμούς, Μουσεία Σύγχρονης Τέχνης, Γκαλερί αλλά και ομάδες καλλιτεχνών και διανοητών γίνονται αναφορές, αναβιώσεις έργων αλλά και δράσεων, που εδράζονται στα διδάγματα και τα πρότυπα του “ντανταισμού”. Αν και η κριτική θεώρηση όλων αυτών που έχουν γίνει μέχρι στιγμής, τόσο σε μεγάλα εικαστικά κέντρα του εξωτερικού, όσο και αυτά που έχουν διοργανωθεί “επετειακά” στον τόπο μας, απέχουν από τις πεποιθήσεις και τις προθέσεις του συγκλονιστικού αντιεξουσιαστικού κινήματος, αφού το παρουσιάζουν μουσειολογικά ή επαναλαμβάνουν με σκηνοθέτες μάλιστα ορισμένες από τις διάσημες performance των πρωτοπόρων προεκτείνοντας τη σύγχυση σε ακροατήρια και θεατές που τόσα χρόνια κατευθύνονται από τους κανόνες και τις προθέσεις του κυκλωματικού κατεστημένου συστήματος διακίνησης και προβολής των έργων τέχνης. Όμως, έστω και με αυτούς τους τρόπους, τα μηνύματα του “ντανταισμού” παραμένουν ηχηρά και επίκαιρα και όσοι διαθέτουν ανοικτές κεραίες συλλαμβάνουν το πηγαίο πνεύμα του.)

ΚΩΣΤΑΣ  ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ, Ζωγράφος, Λογοτέχνης, Θεωρητικός της τέχνης