Αξιόλογους πολιτιστικούς χώρους χαρακτήρισε η καθηγήτρια κ. Ευρυδίκη Αντζουλάτου- Ρετσίλα σε ομιλία της τις 18 Μαΐου στην Κοργιαλένειο βιβλιοθήκη με θέμα «Μουσεία και πολιτιστικά τοπεία», τα κοιμητήρια. Παρέβηκα και αναφέρθηκα στο ενοριακό κοιμητήριο του χωριού μου, τα Φραγκάτα. που είναι χαρακτηρισμένο διατηρητέο εξαιτίας των λίθινων μνημείων –έργων των φραγκάδων λιθοξόων αδελφών Γεωργίου, Παναγή και Δημητρίου Τζάκη- που ευρίσκονται σαυτό και έχουν χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών  ως μνημεία νεωτέρας λαϊκής τέχνης.

Η ιστορία με τα μνημεία του Κοιμητηρίου της Παναγίας  ξεκινάει από τον Γεράσιμο Τζάκη ή Μπούζα ( 1861-1944) και τα τρία από τα οκτώ παιδιά του, τον Γεώργιο, τον Παναγή και το Δημήτριο, οι οποίοι ασχοληθήκανε με την κατεργασία της πέτρας. Στην περιοχή Μιτάτο στην πλαγιά του Ρουδιού, πιο κάτω από τις Αργαπιδιές καθώς πάμε στη Σάμη, στην περιοχή των Φραγκάτων είχαν τις στάνες τους, τα ασβεστοκάμινα και τις γράβες από όπου έβγαζαν την άσπρη του Ρουδιού και την κατεργάζονταν φτιάχνοντας έρτες, παραστάδες, διαζώματα, ανώφλια, κατώφλια σπιτιών, καυκιές, λίμπες ό,τι δήποτε άλλο. Ο πατέρας τους, από κάποια στιγμή της ζωής του θεότυφλος, πηγαινορχόταν από τα Φραγκάτα στο Μιτάτο, 7 χιλιόμετρα μακριά από μονοπάτια ανηφορικά και δύσβατα και μαζί τους πελεκούσε και αυτός τις πέτρες με οδηγό την αφή του για τον τετραγωνισμό και την λείανση των επιφανειών.

Αργότερα τα αδέλφια Τζάκη με πέτρα εξορυγμένη από το Ρούδι και φερμένη με το κάρο στα Φραγκάτα στο σπίτι τους επιδόθηκαν, μεταξύ των άλλων, και στην κατασκευή μνημείων για το νεκροταφείο των Φραγκάτων και άλλων ανά την Κεφαλονιά. Λεπτομέρειες για τα έργα τους και πολλές άλλες πληροφορίες θα βρει κανείς στην σπουδαία μελέτη του Διονύση Γαρμπή και της συζύγου του Θεοδώρας στα ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ τόμος 7^ος σ. 255-298 με τίτλο «Η λιθογλυπτική στα Φραγκάτα Κεφαλληνίας (το έργο της οικογ. Γερ. Τζάκη ή Μπούζα)». Η πρωτοβουλία των αυτή αποτελεί πράξη τιμής για κάποιους αξιόλογους ανθρώπους, που έζησαν και ζουν ανάμεσά μας, σαν τους αδελφούς Γ. Τζάκη, και πού όμως λίγοι έχουν την ευαισθησία να τους αντιληφθούν. Στη συνέχεια ήλθε και η αναγνώριση του έργου των από το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών, που βασισμένο πάνω στη μελέτη του Διονύση και της Θεοδώρας Γαρμπή τα έκρινε αξιόλογα και διατηρητέα. (Απόφαση  υπουργού Ελισάβετ Παπαζώη  αριθμό :ΔΙ.ΛΑ. Π./Γ/27^ο1/41897/6-9-1999. ΦΕΚ. 1822/ Β /29-9-99 και ΦΕΚ 2089/Β/30-11-99).

Το κοιμητήριο των Φραγκάτων αποτελεί μέρος αρίστου αρχιτεκτονικού επτανησιακού συνόλου, που περιλαμβάνει προσεισμική εκκλησία, πανύψηλο πέτρινο καμπαναριό και κοιμητήριο. Η επέμβαση του Υπουργείου ήταν σωτήρια. Απέκρουσε την ενορχηστρωμένη επίθεση του εφημερίου του ενοριακού ναού, κάποιων γειτόνων και της κοινοτικής αρχής που επεδίωξαν την κατάργησή του, δηλαδή παύση λειτουργίας του και εξάλειψή του από προσώπου γης και μετατροπή του σε πλατεία.

Η πρώτη επίθεση των με το αιτιολογικό ότι πρέπει να εξαλειφθεί από τη θέση του γιατί «βρίσκεται μέσα στον οικισμό και γειτονεύει με τις κατοικίες και το δίκτυο ύδρευσης» αποκρούστηκε από το Σ Τ Ε στο οποίο καταφύγαμε. Η δεύτερη επίθεση διοργανώθηκε καλύτερα. Επιστρατεύτηκαν «ειδικοί επιστήμονες» του τόπου, ειδικότεροι από την Αθήνα και εν αγαστή συνεργασία και αρμονική διαπλοκή παρέστησαν επικίνδυνη την παρουσία  του   εντός του οικισμού. Δεύτερη προσβολή μας στο Σ Τ Ε απέτυχε. Το Συμβούλιο αυτή τη φορά … λοξοδρόμησε και έβγαλε την αίτησή μας εκπρόθεσμη. Έτσι τώρα το Κοιμητήριο είναι κλεισμένο για τυπικούς λόγους αφού ουδέποτε έγιναν δεκτοί κατ΄ ουσία οι ισχυρισμοί των εξολοθρευτών του. Δεν καταργούνται κοιμητήρια γα μόνο το λόγο ότι βρίσκονται εντός οικισμού. Απλώς τηρούνται οι υγειονομικές διατάξεις. Χρόνια αγωνιστήκαμε, διωχθήκαμε, απειληθήκαμε, ξοδευτήκαμε, και παρασημοφορηθήκαμε με ένα μήνα αργίας δίχως αποδοχές από τον Προϊστάμενό μας. Ας είναι.

Τα καλλιτεχνήματα των αδελφών Τζάκη παρέμεναν στο Κοιμητήριο αλλά χωρίς φροντίδα. Έρχονταν τα χιόνια, οι καταιγίδες, οι αέρηδες, οι παγωνιές, οι καύσωνες και κατάτρωγαν την σάρκα τους και η μαυρίλα  την ομορφιά τους και κανείς δεν νοιαζόταν.

Την ίδια μέρα που γινόταν η εκδήλωση στη Βιβλιοθήκη διάβασα στα τοπικά ιντερνετικά sites ότι στο Δήμο Κεφαλονιάς «λαμβάνοντας υπόψη ότι από το Υπουργείο Πολιτισμού, αρκετά ταφικά μνημεία, σε ορισμένα κοιμητήρια του Δήμου μας, έχουν χαρακτηριστεί ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία ἠ έργα τέχνης, ο Αντιδήμαρχος Πολιτισμού  και Τουρισμού Ευάγγελος Κεκάτος, εισηγήθηκε στο Δημοτικό συμβούλιο της 16^ης Μαΐου την συμμετοχή του Δήμου Κεφαλονιάς στο Πρόγραμμα Πολιτιστικές Διαδρομές του Συμβουλίου της Ευρώπης και συγκεκριμένα στη «Διαδρομή των Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων». ΄Ετσι «Στο Δημοτικό Συμβούλιο εγκρίθηκε η εγγραφή του Δήμου Κεφαλονιάς ως μέλος στον Οργανισμό Σημαντικών Κοιμητηρίων της Ευρώπης ΑSCE». Ο Αντιδήμαρχος κ. Κεκάτος ήταν παρών στην Κοργιαλένειο. ΄Ηθελα από καιρό να απευθυνθώ σαυτόν για τη διάσωση των μνημείων του Εκκλ. Κοιμητηρίου των Φραγκάτων. Δεν χρειάστηκε, είδε το ευρωπαϊκό πρόγραμμα και έσπευσε. Εκφράζω την ικανοποίησή μου και τις ευχές μου στον χαριτωμένο αυτόν άνθρωπο, με κάποια επιφύλαξη όμως … μήπως πίσω από αυτή την ιστορία βρίσκεται και ο τέως πρόεδρος των Ομαλών σε μια έκρηξη μεταμελείας του για την ασέβεια που διέπραξε κατά των ζωντανών και πεθαμένων Φραγκάδων και αυτή του η ενέργεια μήπως σηματοδοτεί την απαρχή και άλλων προς την ίδια κατεύθυνση.

Β ο

Την πιο πάνω εκδήλωση είδα στο Kefelonianews το οποίο έκανε αναφορά στο όνομά μου ως εξής. «Η παρέμβασή του άναψε φωτιές και η κ. Μαρκάτου αντέκρουσε τα όσα είπε, ισχυριζόμενη ότι τα νεκροταφεία θα πρέπει να βρίσκονται μακριά από τις πόλεις γιατί πρόκειται για εστίες μόλυνσης». ΄Εδωσα απάντηση στην κ. Μαρκάτου όμως δεν παρατέθηκε στο εν λόγω ιστολόγιο, έτσι την παραθέτω εδώ κάπως επαυξημένη.

H κυρία Μαρκάτου, γνωστή καθηγήτρια της ιστορίας της τέχνης αναφέρθηκε στη Γαλλική Επανάσταση (1789) όπου πρώτη φορά τέθηκε θέμα μολύνσεως των κοιμητηρίων. Η  άποψη αυτή επαναλαμβάνεται μέχρι σήμερα ιδιαίτερα από συγκεκριμένης ιδεολογίας ανθρώπους.

Παρατήρησα στην εκδήλωση ότι ξεκινάμε από διαφορετικούς κόσμους. Η Κ. Μαρκάτου από την αθεϊστική και αντικληρική Γαλλική Επανάσταση, εγώ από την χριστιανική πίστη που διακηρύσσει την αθανασία της ψυχής, την ανάσταση των σωμάτων, τον σεβασμό των λειψάνων. ΄Ετσι η διαφωνία μας είναι δεδομένη. Υπάρχουν όμως ορισμένα πράγματα θεσμοθετημένα γύρα από τα κοιμητήρια που πρέπει κανείς να τα δεχθεί ανεξάρτητα από το τι πιστεύει. Στην περίπτωση των κοιμητηρίων τα εξής:

1. Όσα νέα κοιμητήρια ιδρύονται πρέπει να απέχουν 250 μέτρα έξω από τα όρια του οικισμού. (Εδώ συμφωνούμε). Α.Ν 582/68. Δεν είναι δυνατόν να ιδρυθεί νεκροταφείο στη μέση του οικισμού.
2. Οι οικισμοί με την πάροδο του χρόνου πλησίασαν τα κοιμητήρια και τα περιέκλεισαν στον ιστό τους. Αυτά όμως, ακόμα και για πρακτικούς λόγους, κανένας νόμος δεν τα καταργεί. Α.Ν. 682/68. Υ.Δ Α5 1210/1978 και αρ. 3849/2000 απόφαση του Στ΄ τμήματος του ΣτΕ. Σε όλο τον κόσμο τα κοιμητήρια βρίσκονται εντός οικισμών. Φανταστείτε να αρχίζουν να καταργούνται άρδην και να δημιουργούνται άλλα. Το κόστος μόνον !
3. Τα κοιμητήρια παραμένουν εντός των οικισμών υποκείμενα σε τήρηση υγειονομικών διατάξεων. Υ.Δ  Α5 1210/1978.

Α. Τα κοιμητήρια Ιεροί τόποι

Το πρόβλημα των νεκροταφείων και ό,τι σχετίζεται μ΄ αυτά είναι κυρίως ψυχολογικό – πνευματικό γιατί περιέχει υπαρξιακή αγωνία και φόβο θανάτου, αίσθημα που κυριαρχεί στις δυτικές κοινωνίες. ’Ετσι ο σημερινός άνθρωπος με την απιστία του αποστρέφεται …στρουθοκαμηλικά, τα κοιμητήρια και ό,τι θυμίζει το θάνατο. Τα πράγματα είναι ηπιότερα με τους χριστιανούς των οποίων η πίστη θεμελιώθηκε πάνω στον Τάφο του Χριστού. Στα δύσκολα χρόνια των Διωγμών οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν τους ταφικούς χώρους των κατακομβών για τις Λειτουργίες των. Οι τάφοι των μαρτύρων και των Αγίων έγιναν και είναι τόποι προσκυνήματος και ανεγέρσεως ναών. Τα λείψανα των Αγίων τιμήθηκαν και τιμώνται από τους χριστιανούς. Ακόμη και οι εκκλησίες έγιναν τόποι ενταφιασμού, και τα κοιμητήρια τους οι χριστιανοί τα έστησαν γύρω από αυτές. Να πως εκφράζει ο πιστός ποιητής την επιθυμία του να ταφεί στον περίβολο της εκκλησιάς του. Και μη μου χρίσετε πολύ στον τάφο μου ασβέστη να ακούγεται το «Μεθ΄ημών» και το «Χριστός ανέστη».

Ο σεβασμός και η επιμέλεια του τόπου ταφής είναι γνωστός και στους αρχαίους προγόνους μας, αποτελούσε δε στην κλασική Αθήνα πρόκριμα για την εκλογή σε δημόσια θέση. «Και νη Δία εάν τις των γονέων τελευτησάντων τους τάφος μη κοσμή και τούτο εξετάζει η πόλις εν ταις των αρχόντων δοκιμασίαις». Ξενοφώντος, Απομνημονεύματα», (Β΄, 12,13).

Β. Εστίες μολύνσεως

Το πρόβλημα των κοιμητηρίων ως εστιών μολύνσεως, όπου και αν πάνε έξω από τους οικισμούς, δεν παύει να υπάρχει για: εργολάβους κηδειών, νεκροθάφτες, διακοσμητές και κατασκευαστές μνημείων, παπάδες που διαβάζουν τρισάγια, συγγενείς και φίλους που επισκέπτονται τον τάφο των αγαπημένων τους να τον καθαρίσουν και ευπρεπίσουν, να αφήσουν λουλούδια, να ανάψουν το καντήλι, να διαβάσουν τρισάγιο, ίσως και να κλάψουν… ΄Ολοι αυτοί οι άνθρωποι ένας τρόπος υπάρχει να αποφύγουν τον κίνδυνο της μολύνσεως. Να ενταφιάζεται ο νεκρός από μόνους τους νεκροθάφτες κατάλληλα προφυλαγμένους και όλα τα αλλά να καταργηθούν: ακολουθίες, παπάδες, επιτάφια μνημεία, επισκέψεις, καντήλια λουλούδια … Μια άλλη λύση είναι να βαλσαμώνονται όπως ο μακαρίτης ο Λένιν, …αυτό όμως φαντάζομαι ότι στοιχίζει.

                   Από την ύπαρξη των νεκροταφείων πράγματι διαγράφονται κίνδυνοι.  1. Από παθογόνα μικρόβια. Όμως: «Όταν η ταφή γίνη κανονικώς, τα παθογόνα μικρόβια καταστρέφονται εντός ημερών ή το πολύ εντός ολίγων εβδομάδων…. 2. Από τα αέρια τα παραγόμενα εκ της αποσυνθέσεως των πτωμάτων (ανθρακικό οξύ, υδρογόνο, υδροθείο, μεθάνιο, αμμωνία). Αλλά: «τότε μόνο είναι δηλητηριώδη όταν εισπνευθώσιν εις αρκετήν ποσότητα ήτις δύναται να προέλθη εκ πολλών πτωμάτων κακώς ταφέντων. Άλλωστε τα υπό ενός πτώματος παραγόμενα αέρια απορροφώνται τόσον καλώς υπό του εδάφους ώστε ουδέ δυσοσμία καν αναδίδηται εκ της εξωτερικής επιφανείας των τάφων». Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. ΙΗ΄σ. 175.

Οι νεκροί στο Κοιμητήριο του Δραπάνου στο Αργοστόλι θάπτονται – μπορώ να βεβαιώσω προσωπικά μια και συνοδεύω νεκρούς της εν Αργοστολίω ενορίας μου εκεί – σε βάθος 0,80-1.00 μέτρο. Άνθρωποι που έρχονται να αποτίσουν τον σεβασμό στους νεκρούς τους δεν λείπουν ποτέ από το Κοιμητήριο, και ένας παπάς μόνιμα τριγυρίζει στο χώρο. Ποτέ δεν ακούστηκε ότι κάποιος μολύνθηκε, ούτε κανείς παραπονέθηκε για δυσάρεστες οσμές. Ο ιερέας επί 70 τόσα χρόνια εφημέριος του Κοιμητηρίου Διονύσιος Φαμπιάτος πέθανε 108 χρονών.

Γ. Εστίες Πολιτισμού.

Η κ Μαρκάτου μελέτησε τα γλυπτά του ιστορικού κοιμητηρίου και τα ανέδειξε με την μελέτη της «Το νεκροταφείο  του Δραπάνου στο Αργοστόλι τόπος τέχνης και ιστορίας». ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ τ. 6^ος 1994 σελ. 511-549. Προφανώς κατά την παραμονή της εκεί για την επισκόπηση των γλυπτών θα έλαβε κάποιες προφυλάξεις. Προσωπικά, κατά τη διάρκεια κάποιων εφημεριών μου στο ίδιο Κοιμητήριο δεν έλαβα καμία προφύλαξη, και με τη βοήθεια της Δραπανιώτισσας ούτε μολύνθηκα ούτε ενοχλήθηκα από δυσάρεστες οσμές, αντιθέτως ένοιωθα πολύ ωραία, ειδικά τα απογεύματα που κελαηδούν και τα κοτσίφια και μοσχοβολούν τα λουλούδια. ΄Εγραφα και ποιήματα όπως το παρακάτω που εμπνεύστηκα αποθαυμάζοντας την Κοιμωμένη Αγγελική Λοβέρδου του Φιλιππότη που υπάρχει εκεί. «Στην πόλη την ακύμαντη που οι πνοές σιγάνε κι΄ είναι βαριά η ανάπαψη, και κάποια απαντοχή πως θάρθει ποια ανάσταση άνθη τρισάγια και πουλιά διαλαλάνε – Αγγελική κόρη γλυκιά συ ζεις, βασίλισσα! Τον τάφο σου τον έκανες θρονί. Ανατολής το φως σαν ξαγναντεύεις, με τη σεμνή απαντοχή των δεκοχτώ σου χρόνων, πεντάμορφη, λευκή, καταφρονείς τον Άδη τον άσπλαχνο και μιαιφόνο. – Σ΄ ανάστησε, σε θρόνιασε στου Δράπανου μιαν άκρη του σμιλευτή τ΄ άξιο το χέρι. Άφθορη, λευκή, μαρμάρινη έχεις θωριά, του μαύρου χάρου λυτρωμένο περιστέρι. -Στο μνήμα κάτω ο θάνατος την ομορφιά σκυλεύει κι ο Διγενής στο φως με πείσμα κι ομορφιά νικά και τη ζωή στο μάρμαρο – αλί- δίχως πνοή σμιλεύει.

Δ. Τόπος περιπάτου

΄Ηταν ένας λαϊκός τροβαδούρος στα Βαλσαμάτα, ο Όθωνας Ματιάτος, που βολτάροντας μονάχος του τα βράδια στο δρόμο του Αγίου τραγουδούσε. Όταν κάνεις περίπατο εις τα νεκροταφεία στον τάφο μου να μην ερθείς γιατί σαι συ ή αιτία. Περίεργο ον ο άνθρωπος! Άλλοι φοβούνται τα νεκροταφεία και άλλοι κάνουν την περαντζάδα τους σαυτά!

Πρωτοπρεσβύτερος  Δρ  Ιωάννης Διον. Μεσολωράς