Του Γεωργίου Ν. Μοσχόπουλου*
Εχει κατ’ εξοχήν υπογραμμισθεί, βεβαίως, ο ιδιαίτερος (και γόνιμος) ρόλος που διαδραμάτισαν τα Επτάνησα στον εγκιβωτισμό, κατ’ αρχάς, και στην προώθηση, στη συνέχεια, του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Ο καθοριστικός δηλαδή «μετακενωτικός» ρόλος των λογίων των νησιών του Ιονίου, οι οποίοι κυρίως από τις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα μεταβλήθηκαν σε φορείς του πνεύματος της Δύσης, των ιδεολογικών και κοινωνικών συνεπειών αυτού του πνεύματος, συμβάλλοντας στην, πράγματι, ρηξικέλευθη επανάσταση στον χώρο της παιδείας και θεμελιώνοντας, εν πολλοίς, το εργαστήρι του ελληνικού Διαφωτισμού.
Πρωτοπόρος, ως γνωστόν, των Επτανησίων λογίων, και παλαιότερη διαπρέπουσα φυσιογνωμία σ’ αυτήν την επιβαλλόμενη, τότε, αποστολή, ο πολύς Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), δάσκαλος κι αυτός του Γένους, που με τη «Λογική» του (έκδ. 1766) καταδικάζει την πρόληψη των Αρχαίων και αναφέρεται στους Δυτικούς, μετά την Αναγέννηση, φιλοσόφους, ως σκυταλοδρόμους προς ένα νέο status πολιτικών και κοινωνικών δρωμένων, στην Επτάνησο αρχικά και στη συνέχεια στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Τούτων των λογίων και άλλων ακόμη, από την ευρύτερη σκλαβωμένη Ελλάδα, έργα πρωτότυπα ή μεταφράσεις της δυτικής αναγεννησιακής Παιδείας, κυρίως της γαλλικής γραμματείας, εξοπλίζουν τους επιλεγμένους θυλάκους σπουδής για τον Φωτισμό του Γένους, σε χρόνους χαλεπούς και τόσο κρίσιμους για την εθνική και την κοινωνική ανεξαρτησία.
Το φαινόμενο, ιδιαίτερα αισθητό, λόγω της γειτνίασης με τη Δύση, επιχωριάζει κατ’ εξοχήν και εξελίσσεται στους θυλάκους παιδείας του Ιόνιου χώρου. Πρόκειται, βέβαια, για την ξεχωριστή περίπτωση των Επτανησίων. Κι εδώ επιβεβαιώνεται η μαρτυρία του Ζακύνθιου ιστορικού Σπ. Δε-Βιάζη: «Αι ιδιωτικαί βιβλιοθήκαι των χρόνων εκείνων εν ταις Ιονίοις νήσοις έγεμον των γενναίων εκείνων συγγραφέων, οίτινες διέχεον φως εις την ζοφεράν εκείνην εποχήν […]».
Σωζόμενα τεκμήρια
Σήμερα, ένα και πλέον αιώνα από τότε, στη βιβλιογραφική πληροφορία του Δε-Βιάζη ανταποκρίνονται τα εξ αντικειμένου τεκμήρια που σώζονται και φυλάσσονται στις δημόσιες και στις ιδιωτικές βιβλιοθήκες της Επτανήσου. Χειρόγραφα, στις περισσότερες περιπτώσεις ανέκδοτα, και αυτοτελείς εκδόσεις βεβαιωμένων φορέων του Διαφωτισμού, Επτανησίων δασκάλων του Γένους κι άλλων ακόμη του ευρύτερου ελλαδικού και ευρωπαϊκού χώρου αναζητούν το φιλόμουσο πάθος της χορείας των σύγχρονων ερευνητών για την προσέγγιση και την περαιτέρω ανάδειξη της φωτιστικής διαδικασίας εκείνης της κρίσιμης περιόδου. Ευγένιος Βούλγαρης, Βικέντιος Δαμοδός, Νικόλαος Κούρτζολας, Νικηφόρος Θεοτόκης, Νεόφυτος Βάμβας με χειρόγραφά τους, αποκείμενα στην Ιακωβάτειο Βιβλιοθήκη Ληξουρίου, συνιστούν έναν θύλακο σωζόμενων τεκμηρίων στον Ιόνιο χώρο.
Πάμπολλες οι εκδόσεις της περιόδου του Διαφωτισμού των ευρωπαϊκών τυπογραφείων, κυρίως Βενετίας, Λιβόρνου, Παρισίων, Λειψίας, ιδιαίτερα εκδόσεις βοηθημάτων της εκπαίδευσης και της ευρύτερης παιδείας, που ταξινομημένες, με περισσή αγάπη και γραμματειακή αρετή, απόκεινται στα βιβλιοστάσια –πέραν της Ιακωβατείου Ληξουρίου– της Κοργιαλενείου Βιβλιοθήκης Αργοστολίου και των δημοσίων βιβλιοθηκών της Κέρκυρας και της Λευκάδας, και ό,τι άφησαν οι σεισμοί του 1953 και η φωτιά στη Ζάκυνθο, όπου, κατ’ ευτυχή συγκυρία, το πάθος των συλλεκτών αποδείχθηκε σωτήριο. Εκεί και το Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων στον αγώνα της διάσωσης με ικανό αριθμό χειρογράφων. Στο προσκλητήριο της διάσωσης των τεκμηρίων και οι ιδιωτικές βιβλιοθήκες και συλλογές, καθώς και τα αρχεία των ιστορικών μονών των νησιών, όπου φυλάσσονται κυρίως ανέκδοτα χειρόγραφα και εκδόσεις της περιόδου του Διαφωτισμού.
Εκεί, σ’ όλους αυτούς τους θυλάκους των σωζόμενων τεκμηρίων της παιδείας του Διαφωτισμού, ασφαλής και ειδικότερη μαρτυρία τα σχολικά εγχειρίδια γνωστών εμπνευσμένων γραμματολόγων της εποχής: Ιωάννης Κοκκώνης, Σπυρίδων Βλαντής, Κωνσταντίνος Κούμας, Ανθιμος Γαζής, Νεόφυτος Βάμβας, Ιωάννης Πατούσας, του οποίου την άρτια και πλουσιότατη εγκυκλοπαίδεια, επί σειράν ετών, χρησιμοποίησαν τα Ελληνόπουλα του σκλαβωμένου Γένους.
Πολύτιμες εκδόσεις από τον 16ο αιώνα
Τη χορεία της πορείας των σύγχρονων, κυρίως των έτι εκκολαπτόμενων διανοουμένων, ιστορικών και φιλολόγων, ταγμένων θεραπόντων της έρευνας, αναμένουν τα χρονοντούλαπα παλαιτύπων και τα ράφια των επτανησιακών βιβλιοστασίων, όπου τεκμήρια πολύτιμα των κρίσιμων αιώνων σιωπούν και εν πολλοίς φθειρόμενα από το σαράκι σηματοδοτούν την απώλεια ιστορικών μαρτυριών τόσο πολύ σωστικών για την ιστορική συνέχεια του έθνους.
Σε πολλές εκατοντάδες επισημαίνονται οι πολύτιμες αυτές, πρωτότυπες και μεταφραστικές, εκδόσεις, που σε βάθος χρόνου προσεγγίζουν τις απαρχές του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού κι ακόμη νωρίτερα, από τις αρχές κιόλας του 16ου αιώνα. Πεδίο λαμπρό, οπωσδήποτε, για τους νεότερους μύστες της έρευνας, που θα μπορούν να καταστούν άξιοι μέτοχοι της εθνικής μας σκυταλοδρομίας.
Τώρα, μάλιστα, που στο κλεινόν άστυ, στο Φαληρικό Δέλτα, όπου, ως γνωστόν, ανατέλλει η ελπιδοφόρα νέα, προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις των καιρών, μορφή της Εθνικής μας Βιβλιοθήκης, ως ευρύτερο πολιτιστικό κέντρο, με τη σωτήρια χορηγία και συνδρομή του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, ο ερευνητικός (και σωστικός) προσανατολισμός στους οικείους Ιόνιους θυλάκους των ιστορικών τεκμηρίων είναι όλως επίκαιρος και κατ’ εξοχήν εθνικός.
Η επισήμανση, η απογραφή, η περιγραφή, η αξιολόγηση και κυρίως η συντήρηση τούτων των πολύτιμων τεκμηρίων από ειδικευμένους επιστήμονες (ιστορικούς ερευνητές, παλαιογράφους και συντηρητές) συνιστούν, οπωσδήποτε, διεργασίες διάσωσης της προγονικής μας κληρονομιάς και εξ αντικειμένου εκπλήρωση του πλέον εθνικού μας χρέους.
*Ο κ. Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος είναι πρώην καθηγητής Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πατρών.
ΦΩΤΟ: Ευγένιος Βούλγαρης: αναφέρεται στους Δυτικούς, μετά την Αναγέννηση, φιλοσόφους, ως σκυταλοδρόμους προς ένα νέο status πολιτικών και κοινωνικών δρωμένων, στην Επτάνησο και μετά στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο.
Πηγή: kathimerini.gr
