Του Ηλία Μπεριάτου*
Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, ο χωροταξικός σχεδιασμός των νησιών και των ακτών χρήζει ιδιαίτερης προσοχής για διάφορους λόγους. Ο ελληνικός νησιωτικός χώρος αποτελεί μια ξεχωριστού τύπου Πολυνησία. Διακρίνεται για την υπερβολική διασπορά του σε πολλές μικρές μονάδες (νησιωτικά εδάφη) που συνιστούν τα αδύνατα αλλά και τα δυνατά γεωπολιτικά σημεία του. Ο κατακερματισμός αυτός αντισταθμίζεται από το γεγονός της εγγύτητας με την ηπειρωτική χώρα και την κλιματική και γεωμορφολογική ενότητα των διαφόρων νησιωτικών συμπλεγμάτων, μικρών και μεγάλων που αποτελούν πραγματικούς μικρόκοσμους των ελληνικών θαλασσών.
Σε κάθε εποχή τα πολύ μικρά νησιά, ακατοίκητα και κατοικημένα, έπαιξαν ένα ιδιαίτερο και σημαντικό ρόλο για τον ελλαδικό χώρο. Σε χρόνους παλαιότερους (18ος -19ος αιώνας) αλλά και σχετικά πρόσφατους της ελληνικής ιστορίας (πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα αλλά και μεταπολεμικά) τα μικρά νησιά υπήρξαν «ιδανικοί» τόποι για να φιλοξενήσουν «ειδικές χρήσεις» με στόχο τον εγκλεισμό και την απομόνωση των πάσης φύσεως ανεπιθύμητων (από την εκάστοτε κυρίαρχη τάξη και εξουσία) ατόμων. Έτσι, ανάλογα με τις κοινωνικές και πολιτικές συγκυρίες κάθε εποχής, τα μικρά νησιά υπήρξαν τόποι εξορίας και εκτόπισης, ψυχιατρικά άσυλα, λεπροκομεία, φυλακές και σωφρονιστήρια. Τα Κυκλαδονήσια, ο Αϊ-Στράτης, η Λέρος, η Μακρόνησος, η Σπιναλόγκα, η Γυάρος, είναι τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά παραδείγματα των κατηγοριών αυτών.
Ωστόσο, σε μισό μόλις αιώνα συντελέστηκε μια μεγάλη χωρο-κοινωνική μετάλλαξη. Αξίζει πράγματι να μελετήσει κανείς τις αλλαγές που υπέστησαν τα ελληνικά νησιά στην πρόσφατη περίοδο (τέλη 20ου και αρχές 21ου αιώνα ) και να εξετάσει τη νέα οργάνωση του χώρου, υπό το φώς των ραγδαίων δημογραφικών, κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων. Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι αλλαγές στα τελευταία χρόνια της οικονομικής και όχι μόνον κρίσης, όπου οι προοπτικές ριζικής μετάλλαξης του νησιωτικού και παράκτιου χώρου είναι πλέον φανερές δια «γυμνού οφθαλμού». Τα νησιά, αποτελούν τόπους τουριστικών «αποικιών» που δημιουργούν προβλήματα καταπάτησης των «κοινών» (commons) όπως ο αιγιαλός και η παραλία, τα δάση, οι ενάλιες αρχαιότητες κ.α. των οποίων την «απόλαυση» στερείται το κοινωνικό σύνολο. Η τάση ιδιωτικοποίησης της δημόσιας ακίνητης περιουσίας με πρόσχημα την κρίση, είτε με τη μορφή πώλησης είτε μακροχρόνιας παραχώρησης για εκμετάλλευση, επιτείνει την μετάλλαξη αυτή.
Παρόμοια φαινόμενα τουριστικής αποικιοποίησης συμβαίνουν και στις ηπειρωτικές ακτές. Κοινό χαρακτηριστικό τους με τις νησιωτικές αποτελούν τα απομονωμένα τουριστικά συγκροτήματα (enclaves) σε περιφραγμένες («φρουρούμενες») περιοχές, όπως στα μεγάλα αστικά συγκροτήματα της εσπερίας, μακριά από τις ζώσες τοπικές κοινωνίες και οικονομίες, με άμεση συνέπεια τον αποκλεισμό των γηγενών και των απλών επισκεπτών από τον βιωμένο παράκτιο χώρο. Τα λεγόμενα ‘σύνθετα τουριστικά καταλύματα’, που θεσμοθετήθηκαν με τις γνωστές «τοξικές» διατάξεις πριν λίγα χρόνια (τελευταία αναβάπτισή τους γίνεται στο αναθεωρημένο ειδικό χωροταξικό πλαίσιο τουρισμού) και τα οποία λανσάρονται από τους έχοντες συμφέρον, ενισχύουν την τάση αυτή, υψώνοντας τα σύγχρονα τείχη των νέων ταξικών διαιρέσεων και ανισοτήτων. Τα νησιά και οι ακτές, από τόποι εγκλεισμού των ξένων (των «άλλων») μετατρέπονται σε τόπους αποκλεισμού των ντόπιων.
Η ειδοποιός διαφορά σε σχέση με το παρελθόν έγκειται στο νέο τύπο ιδιοκτητών τόσο των μεμονωμένων γηπέδων όσο και ολόκληρων μικρών νησιών. Ενώ παλιότερα ελάχιστα ιδιωτικά νησιά αποτελούσαν τους επίγειους παράδεισους των ημεδαπών πλουσίων όπως ο Ωνάσης (Σκορπιός) ή ο Νιάρχος (Κορωνίς), σήμερα, πολλά μικρά νησιά γίνονται ιδιοκτησίες των αλλοδαπών μεγιστάνων του διεθνούς πλούτου. Και αυτό, όχι μόνον για προσωπική τους χρήση και απόλαυση, όπως παλιά, αλλά και για τουριστική εκμετάλλευση και ανάπτυξη (business) μεγάλης κλίμακας, (δηλαδή ‘εκτός κλίμακας’), με τα παραπάνω χωρικά και οικονομικά χαρακτηριστικά.
Τέλος, ένα άλλο είδος αποκλεισμού δημιουργείται με την κατασκευή εκτατικών εγκαταστάσεων ΑΠΕ (π.χ. αιολικά πάρκα κλπ) οι οποίες ανταγωνίζονται τις παραδοσιακές αγροτικές χρήσεις γης των νησιωτών και το κυριότερο δεν ελέγχονται διαχειριστικά και επιχειρησιακά από τους τοπικούς αναπτυξιακούς φορείς. Το θέμα επομένως δεν είναι μόνο ζήτημα αισθητικής που μπορεί να αντιμετωπιστεί τελικά με κάποιο τρόπο. Είναι κυρίως θέμα ουσιαστικής κοινωνικής και οικονομικής ενσωμάτωσης αυτών των νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Είναι ζήτημα υγιούς (ενδογενούς) τοπικής ανάπτυξης. Είναι γενικότερο ζήτημα εκτίμησης κόστους- οφέλους και επιλογής τόσο για τις τοπικές κοινωνίες όσο και για ολόκληρη τη χώρα.
Η νέα χωροταξία του αποκλεισμού, που συχνά επιβάλλεται με βάναυσο τρόπο, δείχνει, όπως και άλλες συναφείς πρακτικές, πόσο μεγάλη είναι ακόμα η απόσταση και η αντίθεση ανάμεσα στις διακηρύξεις θεωρητικών αρχών και στην ‘ατίθαση’ πραγματικότητα.
*Ο Ηλίας Μπεριάτος είναι Καθηγητής χωροταξικού – περιβαλλοντικού σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
**Το άρθρο του Ηλία Μπεριάτου δημοσιεύθηκε και στην “Εφημερίδα των Συντακτών”
