Εξ αφορμής του γεγονότος ότι την 20 παρελθόντος Οκτωβρίου στο πανηγύρι του Αγίου Γερασίμου στη Μονή του, στα Ομαλά Κεφαλληνίας, για πρώτη φορά συλλειτούργησαν οι Μητροπολίτες των Επτανήσων: Κερκύρας Νεκτάριος, Λευκάδος Θεόφιλος, Ζακύνθου Διονύσιος και Κεφαλληνίας Σπυρίδων. (Ο Κυθήρων Σεραφείμ απουσίαζε στο Εξωτερικό)
Από μικρός, ακούγοντας το τραγούδι Κεφαλονιά και Ζάκυνθος Κέρκυρα και Λευκάδα αυτά τα τέσσερα νησιά στολίζουν την Ελλάδα, διαισθανόμουνα ότι πρέπει να είναι και κάτι άλλο, εκτός από την ομορφιά, που κάνει ξεχωριστά αυτά τα νησιά της Ελλάδος. Και έψαχνα να το βρω. Συνδυάζοντας το με κάποιο τροπάριο που έκανε λόγο για τρεις Αγίους, τον Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα, τον Διονύσιο στη Ζάκυνθο και τον Γεράσιμο στην Κεφαλονιά, είπα: το βρήκα. Αργότερα στη γεωγραφία έμαθα ότι αποτελούν και ιδιαίτερη γεωγραφική ενότητα με το κοινό όνομα: Επτάνησα και κατόπιν ότι έχουν ιδιάζοντα κοινό πολιτισμό που διαμορφώθηκε στις κοινές συνθήκες που βρέθηκαν στο διάβα της ιστορίας.
Παραθέτω το τροπάριο: Τους τρείς ευσπλάχνους προστάτας Κεφαλληνίας, Ζακύνθου, Κερκύρας τε, τους τας νήσους ταύτας εκ παντοίων νόσων και λοιμών διαφυλάττοντας, τους αενάους ποταμούς των θαυμάτων τους εκ των Αγίων αυτών τριών Λειψάνων τοις πιστώς προστρέχουσιν αναπηγάζοντας. Σπυρίδωνα τον μέγαν, τον του Αρείου καθαιρέτην και τον θαυματόβρυτον Διονύσιον, συν τω θείω Γερασίμω τον τους δαίμονας αποδιώκοντα και πάσαν νόσον θεραπεύοντα. Τούτους αεί πλουτούντας ύμνοις τιμήσωμεν. Αυτοί γαρ τη Τριάδι υπέρ ημών αεί πρεσβεύουσιν.[1]
Ο σπουδαίος Κεφαλλονίτης καθηγητής πανεπιστημίου αείμνηστος Αμίλκας Αλιβιζάτος λέγει ότι οι Επτανήσιοι διεφύλαξαν ως κόρην οφθαλμού τα δυο μεγάλα κύρια ιδανικά της φυλής μας: την αφοσίωση προς την Πατρίδα και την χριστιανική θρησκεία. Την δε πιστότητα των Επτανησίων στον χριστιανικό πολιτισμό αποδίδει στην πίστη των στους τρείς Αγίους της Επτανήσου, οι οποίοι, καθώς λέγει, αποτελούν ζωντανούς μάρτυρες και φύλακες της ορθοδόξου πίστεως στα Επτάνησα.[2] Στην Κεφαλονιά, που ζω, μπορώ να βεβαιώσω ότι οι τρείς Άγιοι της Επτανήσου αποτελούν ζωντανές παρουσίες και σαν Αγία Τριάδα απολαμβάνουν σεβασμού μεγάλου. Ακολούθως θα μπορούσα να παραθέσω κάποιες ενδείξεις του πράγματος.
Τα ονόματα Γεράσιμος, Σπυρίδων και Διονύσιος είναι από αυτά που μέχρι σήμερα ακούγονται περισσότερο από κάθε άλλο στην Κεφαλονιά. Το 1993 σε 23 εκλογικά τμήματα με σύνολο εγγεγραμμένων 9.387, στο ένα τέταρτο δηλ. του πληθυσμού της Κεφαλονιάς που έχουν δικαίωμα ψήφου και σε σύνολο 4768 ανδρών, οι 1187 φέρουν τα ονόματα των τριών Αγίων της Επτανήσου, ποσοστό της τάξεως του 25%. Και συγκεκριμένα: το Διονύσιος 18%, το Σπυρίδων το 27% και το Γεράσιμος το 55%.[3] Προσωπικά νοιώθω πολύ ωραία με τόσους Γερασιμάδες, Σπυρίδωνες και Διονύσιους τριγύρω μου με τα υποκοριστικά τους: Σπύρος, Σπυράκης, Σπυρέτος, Πίπης Πιπάκης Γερασιμάκης, Μέμος, Μεμάς, Μάκης, Μακούλης, Διονυσάκης, Σάκης, Νιόνιος. Σπυριδούλα, Σπυρούλα, Μέμη, Γερασιμούλα, Νιόνια. Διονυσία, Διονυσούλα, και τα σύνθετα Σπυροδιονύσης, Σπυρονιόνιος, Σπυρογεράσιμος, Αγγελοδιονύσης κ.λ.π. που καθένα αντικατοπτρίζει τις ψηφίδες του μωσαϊκού των ανθρώπων του περιγύρου μας.
Εκατοντάδες φορητές εικόνες και αγιογραφίες των Αγίων Σπυρίδωνος και Διονυσίου κοσμούν τις εκκλησιές της Κεφαλονιάς. Σε πολλές από αυτές απεικονίζονται και οι τρείς Άγιοι μαζί καθώς επίσης και τα Λείψανα τους. Εικόνες τους επίσης δεν απουσιάζουν από το σπιτικό εικονοστάσι των Κεφαλλονιτών. Οι παλιοί ορκίζονταν «στσου τρείς Αγίους». Τα απολυτίκια των τριών Αγίων, καθενός ξεχωριστά ή και των τριών μαζί (αυτό που παρέθεσα πιο πάνω), εψάλλονταν και ψάλλονται σε κάθε Θ. Λειτουργία στους περισσότερους ναούς της Κεφαλονιάς. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι τρείς Άγιες Τράπεζες του νέου μεγαλοπρεπούς ναού του Αγίου Γερασίμου στα Ομαλά είναι καθιερωμένες στους τρείς Αγίους. Η μεσαία στον Άγιο Γεράσιμο, η δεξιά στον Άγιο Σπυρίδωνα και η αριστερά στον Άγιο Διονύσιο. Κοινές ακολουθίες και για τους τρείς Αγίους έχουν συντεθεί φροντίδι Κεφαλλήνων ή και από Κεφαλλήνες υμνογράφους, όπως ο μακαρίτης ιερομόναχος της μονής του Αγίου Γερασίμου Αρχιμ. Πολύκαρπος Κόμης, και μεμονωμένα απολυτίκια συντίθενται κατά καιρούς διάφορα. Ακόμη και παλιές ακολουθίες των τριών Αγίων ενοποιούνται δεμένες σε ένα τόμο. Στη Κεφαλονιά επίσης παρατηρείται η ευλογημένη σύμπτωση τον μήνα Αύγουστο να πανηγυρίζονται και οι τρείς Άγιοι. Τις 11 Αυγούστου το θαύμα του Αγίου Σπυρίδωνος,[4] τις 16 η κοίμηση του Αγίου Γερασίμου και τις 24 η μετακομιδή του Λειψάνου του Αγίου Διονυσίου.
Όλα αυτά δείχνουν ότι η Κεφαλονιά ευρισκόμενη στο κέντρο των Ιονίων Νήσων άπλωσε τα χέρια στην Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα και αγκάλιασε τους Αγίους των.[5] Ο πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Αντζουλάτος στην αναφερόμενη πιο πάνω εισήγησή του έδειξε περίτρανα την τιμή και τον σεβασμό που αποδίδουν οι Κεφαλλονίτες στον Άγιο Διονύσιο.[6] Λείπει μια παρόμοια για τον ΄Αγιο Σπυρίδωνα. Πως προέκυψε – αυτή η ευλάβεια και τιμή των Κεφαλλήνων προς τους τρείς ομόρους Αγίους των [7] δεν μου είναι εύκολο να πω, και δεν ξέρω αν το έχει πει κάποιος άλλος. Για τον Άγιο Σπυρίδωνα, και σαν ενδεικτικό της λατρευτικής τιμής που απολαμβάνει στην Κεφαλονιά, θα μπορούσα να επικαλεστώ κάποια στατιστικά στοιχεία από μια έκδοση Ακολουθιών Του που εξεδόθη το 1847 [8] με προαγορά αντιτύπων μεταξύ των ιερωμένων και λαϊκών των επτά νησιών. ΄Ετσι από τους ιερείς της Κερκύρας ενδιαφέρονται 91, της Κεφαλονιάς 88, της Ζακύνθου 20, της Λευκάδος 13, της Ιθάκης 8 και των Παξών 15. Το ενδιαφέρον των Κεφαλλήνων ιερωμένων για τον ΄Αγιο Σπυρίδωνα είναι εμφανές.
Αλλά και Κεφαλλονίτες συγγραφείς τους θέλουν μαζί και συνεξετάζουν την ζωή τους. ΄Ετσι ο σπουδαίος λαογράφος Δ. Λουκάτος έχει γράψει κεφάλαιο με τίτλο «Οι τρείς Άγιοι της Επτανήσου», και με ειδική αναφορά στα κοινά χαρακτηριστικά της λατρείας των [9]και παραθέτει την λαϊκή αντίληψη ότι όταν δεν ανοίγει η λάρνακα των Αγίων συμβαίνει επειδή μπορεί ο Άγιος να λείπει σε επίσκεψη του γείτονά του Αγίου που γιορτάζει.[10] O Χρήστος Ευαγγελάτος επίσης συνεξετάζει τους τρείς Αγίους στο βιβλίο του «Οι τρείς ΄Αγιοι της Επτανήσου» και λέγει ότι αυτοί κράτησαν υψηλά το επίπεδο της ορθοδοξίας εις τα Ιόνια Νησιά που «ήσαν τότε δέκται και πομποί ιδεών και πνευματικών αποχρώσεων δυναμένων να ασκήσουν επιρροήν, να επιδράσουν και να παρασύρουν»[11]
Αλλά και τα Κύθηρα αγκαλιάζει η Κεφαλονιά. Περίφημη εικόνα ευσεβούς Κεφαλλονίτισσας, φερμένη από την Μυρτιδιώτισσα πολιούχο των Κυθήρων και τοποθετηθείσα στην εκκλησία του Δραπάνου στο Αργοστόλι, που αυτή ανήγειρε με έξοδά της, τιμάται την 24 Σεπτεμβρίου, αποβάσα πολιούχος της πόλεως.[12] Οι λατρευτικές εκδηλώσεις της αποτελούν το σημαντικότερο λειτουργικό δρώμενο του Αργοστολίου. Η εικόνα της Παναγίας από την αντίπερα του Αργοστολίου εκκλησία της, στον Δράπανο, λιτανεύται σαν βασίλισσα επί μία και μισή ώρα επί μεγαλοπρεπούς θρόνου κατευθυνόμενη προς την πόλη. Κατακολουθούμενη από πλήθος πιστών, αρχών, φιλαρμονικών κ.λ.π. διέρχεται δια της θαλάσσιας γέφυρας, διασχίζει την παραλιακή λεωφόρο, σταματά στην πλατεία της πόλεως και καταλήγει στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνος στο Λιθόστρωτο όπου επί μια εβδομάδα ή και περισσότερο υμνολογείται με Λειτουργίες, Παρακλήσεις και Αγρυπνία. Ολημερίς ο κόσμος διέρχεται από το ναό για να καταθέσει τον σεβασμό και την αγάπη του στην πολιούχο της πόλεώς του. Μετά μια εβδομάδα επιστρέφει στη εκκλησία της. Ιδού λοιπόν και ο λειτουργικός σύνδεσμος με τα Κύθηρα. Ελπίζουμε κάποια φορά ο Μητροπολίτης των Κυθήρων να προσκληθεί και λιτανεύσει μαζί μας, κατά την επιστροφή της εικόνος, αφού λόγω της δικής του πανηγύρεως δεν μπορεί να παρευρεθεί τις 24 Σεπτεμβρίου. Και την πρόσκληση θα μπορούσε να την απευθύνει ο Δήμος Κεφαλληνίας αφού και ο ναός είναι Δημοτικός και η Δραπανιώτισσα,[13] είναι πολιούχος της πόλεως.
Ούτως εχόντων των πραγμάτων, αναμένουμε από τις εκκλησιαστικές Κεφαλές των νησιών μας να εκτιμήσουν τα αγιολογικά και λειτουργικά εκείνα στοιχεία τα οποία αδελφοποιούν τα νησιά της Επτανήσου, όπως είναι η τιμή και ο σεβασμός που οι τρείς ολόσωμοι Άγιοι, καθώς και τα άλλα προσκυνήματα της Επτανήσου, απολαμβάνουν από τον επτανησιακό λαό. Επιπροσθέτως πρέπει να ληφθεί υπόψη και το γεγονός ότι όλα αυτά είναι ενταγμένα σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή (στο Ιόνιο), με συνολικό όνομα (Επτάνησος), εντός προηγμένου πνευματικώς χώρου με ιδιάζοντα πολιτισμό (Επτανησιακός πολιτισμός) και εσχάτως σε ιδιαίτερη διοικητική ενότητα (Περιφέρεια Ιονίων Νήσων).[14]
Το γεγονός της συλλειτουργίας των επισκόπων της Επτανήσου κατά την οκτωβριανή γιορτή του Αγίου Γερασίμου στην Κεφαλονιά σχολιάστηκε ευμενώς και χαροποίησε τους κεφαλλονίτες οι οποίοι συνέτρεξαν κατά την ημέρα εκείνη στο Μοναστήρι.[15] Προφανώς μια ανάλογη ενέργεια δεν θα περνούσε απαρατήρητη και στα άλλα νησιά.[16] Και ιερείς [17]αλλά και ψαλτικές χορωδίες των νησιών του Ιονίου θα μπορούσαν να συμμετέχουν στα εκάστοτε ανά τας νήσους πανηγύρια.
Τέλος, ευκταία θα ήταν η σύγκληση ενός συνεδρίου με θέμα «Οι Άγιοι και τα σεβάσματα της Επτανήσου» με πρωτοβουλία των επισκόπων της Επτανήσου και συμβολή της Περιφέρειας.
Στο Βυζαντινό Μουσείο απόκειται εικόνα του19ουαιώνος, αφιερωματικό έργο του Ζακύνθιου ριζοσπάστη Νατάλη (Ναθαναήλ) Νομενεγίνη, που συναπεικονίζει τους επτά Αγίους προστάτες της Επτανήσου. Στο επάνω τμήμα εικονίζεται ο Άγιος Χαράλαμπος προστάτης των Παξών, η Παναγία η Μυρτιδιώτισσα προστάτις των Κυθήρων, η Θεοτόκος των Καθαρών προστάτις της Ιθάκης και η Αγία Μαύρα προστάτις της Λευκάδος. Κάτω παριστάνονται τα άφθορα Λείψανα του Αγίου Διονυσίου προστάτη της Ζακύνθου, του Αγίου Σπυρίδωνος προστάτη της Κερκύρας και του Αγίου Γερασίμου προστάτη της Κεφαλληνίας. Από κάτω υπάρχει η επιγραφή –παρότρυνση: CΗΝΕΛΘΕΤΕ ΠΡΟC/ΤΟΥΤΟ… Είναι μια προσευχή προς τους Αγίους προστάτες να φωτίσουν τους συναδέλφους του στη Βουλή ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές, κυβερνητικούς ώστε να συνειδητοποιήσουν το χρέος τους απέναντι στο έθνος και τη θρησκεία και να αγωνιστούν για την Ένωση των νησιών με την Ελλάδα.[18] Σήμερα, υπό άλλες συνθήκες, εύχομαι το μήνυμα να ληφθεί από τους θρησκευτικούς και πολιτικούς παράγοντες της Επτανήσου για την πνευματική και υλική ανάπτυξη των Επτά Νησιών μας που τα έχει ευλογήσει και αδελφώσει ο Θεός και η Ιστορία
Πρωτοπρ. Ιωάννης Δ. Μεσολωράς.
Δρ Θ.- Μουσ/δάσκαλος.
Εφημέριος Αγίου Σπυρίδωνος Αργοστολίου.
[1] Το τροπάριο ψαλλόμενο στην Κεφαλονιά σε ήχο πρώτο πάνω στο αντίστοιχο των τριών Ιεραρχών δεν το είδαμε τύποις γραμμένο και αγνοούμε προς το παρόν τον συνθέτη του. Εσχάτως κατεχωρήθη στην ανακοίνωση του Πρωτοπρ. Γεωργίου Αντζουλάτου με θέμα: «Ο Πολιούχος Άγιος της Ζακύνθου στην Κεφαλληνιακή θρησκευτικότητα» στο: ΑΓΙΟΙ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου 6-9 Νοεμβρίου 1997, έκδ. Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων, Αθήναι 1999, τ. Β΄, σσ. 161-175. Επίσης παρετέθη στο Ζακύνθου Εορτοδρόμιον, ΄Εκδοσις Ι. Μητροπόλεως Ζακύνθου. Ζάκυνθος 1998, σ.497.
[2] Αμίλκας Αλιβιζάτος, «Η θρησκευτικότης και οι ΄Αγιοι της Επτανήσου» στο ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, Εφτάνησα, Χριστούγεννα 1964, σσ. 40–47. Ο ίδιος λέγει ότι «Όταν ενεφανίσθησαν οι εκ των κατακτητών και των ξένων διάφοροι κίνδυνοι κατά της ελληνικής ορθοδοξίας μας εμφανίζονται οι τρείς μεγάλοι Άγιοι της Επτανήσου, που, μαζύ με την ίδρυσιν διαφόρων προσκυνημάτων, εις τα διάφορα νησιά, όπως της Κυράς εις την Λευκάδα, της Μυρτιδιώτισσας εις τα Κύθηρα, της Φανερωμένης εις την Ζάκυνθον και εις τα άλλα νησιά…στηρίζουν γερά την πίστιν των Επτανησίων», ό.π. σ.43. Πρέπει εδώ να προσθέσουμε και το προσκύνημα της «Παναγίας στα Καθαρά» της Ιθάκης το οποίο υφίσταται ήδη στα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας (1563). Βλ Αρχιμ. Ιεροθέου Καλλινίκου, Ιστορία της Ιεράς Μονής Καθαρών της Ιθάκης, Αθήναι 1961.
[3] Βλ. Πρωτ. Γ. Ανζουλάτος « Ο πολιούχος …», σ. 164.
[4] Στο Ναό του στο Αργοστόλι όπου και εφημερεύω. Κατά την ημέρα αυτή αναμιμνησκόμεθα και των καταστρεπτικών σεισμών του 1953. Επιτελείται μνημόσυνο των φονευθέντων, λιτανεύεται η εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνος στην πόλη του Αργοστολιού και στην κεντρική πλατεία αναπέμπεται δέηση ποιηθείσα από τον υπογράφοντα. Από τον υμνογράφο Γεράσιμο Μικραγιαννανίτη το 1958 συνετέθη ακολουθία με τίτλο ΜΝΗΜΑΙ ΣΕΙΣΜΩΝ στην οποία γίνεται αναφορά και στους τρείς Αγίους. Ιδού μία αποστροφή «Ως προστάται και έφοροι, και θερμοί αντιλήπτορες, Ιονίων νήσων προνοία κρείττονι, Πάτερ Σπυρίδων μακάριε, και θείε Γεράσιμε, Διονύσιε σοφέ,, πάσης θλίψεως ρύεσθε, ημάς πάντοτε, και σεισμού συμφοράς της βαρυτάτης ικετεύοντες ακαύστως, υπέρ ημών τον φιλάνθρωπον (Προσόμοιο του Εσπερινού). Και άλλη: «δεόμενοι του Κυρίου ίνα ρύσηται ημάς της φοβεράς αυτών (των σεισμών) απειλής, δια πρεσβειών των αγίων προστατών ημών Σπυρίδωνος, Διονυσίου και Γερασίμου». Η Ακολουθία αυτή αναδημοσιεύτηκε στο ΖΑΚΥΝΘΟΥ ΕΟΡΤΟΔΡΟΜΙΟΝ από τον Γεν. Αρχιερατικό Επίτροπο Ζακύνθου πρωτοπρεσβύτερο Παναγιώτη Καποδίστρια, αλλά σημειώνεται από τον ίδιο ότι «ποτέ δεν τέθηκε σε λειτουργική χρήση στη Ζάκυνθο…». Βλ. Πρωτοπρ. Παναγ. Καποδίστρια: Η υμνογραφία των σεισμών του 1953 και οι πτυχές της εκκλησιαστικής αντιμετώπισής τους, ανάτυπο από τα ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΑ ΦΥΛΛΑ, τ. ΚΓ΄, 3-4, Ζάκυνθος Καλοκαίρι 2003, σ. 494.
[5] Δεν έχω πρόχειρα να δείξω και δεν γνωρίζω πολλά για την προς τους Επτανησίους Αγίους λατρευτική πρακτική της Κέρκυρας και της Ζακύνθου. Θα ήταν ευχής έργο να μας πληροφορούσε κάποιος γιαυτό το θέμα. Από ό,τι γνωρίζω όμως το απολυτίκιο του Αγίου Γερασίμου δεν ακούγεται στις εκκλησίες των παρά μόνο την ημέρα των πανηγυριών του. Για τους Λευκαδίτες δίδω όσα λέγει λόγιος κληρικός της, ο δ. Ιωαννίκιος. Ζαμπέλης «Τους (σ.σ. τρείς Αγίους) αισθάνονται οικείους, δίπλα τους σε κάθε δυσκολία. Έχουν ακλόνητη την πεποίθηση ότι χάρη σε αυτούς έμειναν σταθεροί στην Ορθόδοξη πίστη και διατήρησαν την ελληνική συνείδηση στα δύσκολα χρόνια της ξενικής κατοχής… και πραγματοποιούν προσκυνηματικές εκδρομές στα τρία μεγάλα νησιά του Ιονίου, για να ασπασθούν τα λείψανα των μεγάλων προστατών των Επτανήσων». (Από ανέκδοτη εργασία του που μου έθεσε υπ’ όψιν ). Καθ΄ όσον δε αφορά εις τον Άγιο Γεράσιμο θυμάμαι τις Λευκαδίτισσες γυναίκες με τις τοπικές τους στολές ευλαβικές προσκυνήτριες στον μοναστήρι Του και κάποιες από αυτές να μένουν καλόγριες μεταξύ των οποίων και η τωρινή ηγουμένη Κασσιανή Κατηφόρη με την αδελφή της. Ο προς τον Άγιο Γεράσιμο σεβασμός των Λευκαδίων περιγράφεται και εξηγείται από τον εν λόγω Ιεροδιάκονο και στο βιβλίο του Ψήγματα της τοπικής ιστορίας της Λευκάδας στο κεφάλαιο «Ο ΄Αγιος Γεράσιμος και η διάσωση της Λευκάδας από την επίθεση του Αλή Πασά ( 1807) », σ. 82-98.
Τα ίδια και περισσότερα ισχύουν βεβαίως και για τους Ιθακησίους οι οποίοι εξάλλου γειτονεύουν με την Κεφαλληνία και αποτελούν μέρος του νομού Κεφαλληνίας
[6] Ενδεικτικό της θέσεως που κατέχει ο Άγιος Διονύσιος στην Κεφαλλονίτικη λατρεία είναι και η ύπαρξη μετοχίου της Μονής της Θεοτόκου των Στροφάδων με πολλή περιουσία στο χωριό Χιονάτα του Εληού στο οποίο τιμάται και πανηγυρίζει ο Άγιος Διονύσιος και στο οποίο πάντα εφημέρευε Ζακύνθιος Ιερομόναχος. Βλ. Γερ. Πεντόγαλος. «Θεοτόκος η Γοργοεπήκοος μετόχι της Μονής Στροφάδων στον Εληό της Κεφαλονιάς από τον ΙΣΤ αιώνα. Νεώτερα στοιχεία», στο: ΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ. Επιστημονική ημερίδα, 16 Νοεμβρίου 1996. Πρακτικά, τ. Α΄ σσ. 167-180.
[7] Για τον Άγιο Διονύση πρόχειρα θα έλεγα ότι οφείλεται και στα ταξίματα που έκαναν οι Κεφαλλονίτισσες γυναίκες για να αποκτήσουν αγόρι. Το σερνικοχόρταρο που φύεται πάνω στον τάφο του Αγίου στα Στροφάδια με προσευχή στον ΄Αγιο χαρίζει τον ποθητό γιό ο οποίος παίρνει και το όνομα Του. Ότι τούτο πράγματι συμβαίνει βεβαιώνεται από πολλές γυναίκες στην Κεφαλονιά μέχρι σήμερα. Βλ. και Μαρίας Μηλίγκου – Μαρκαντώνη. «Ο Άγιος Διονύσιος στη Λαϊκή Παράδοση και Λατρεία» στα Πρακτικά του Συνεδρίου: ΑΓΙΟΙ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ…. ,τ. Β΄ σσ. 45-69.
[8] «μετά πολλών προσθηκών» υπό Ιωάννου Τζεϊμπέντη στην Κέρκυρα από την «Τυπογραφία της Κυβερνήσεως».
[9] Στο βιβλίο του Τα καλοκαιρινά. Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1992, σσ. 131-136.
[10] Προφανώς αγίων Διονυσίου και Σπυρίδωνος. Δ. Λουκάτος, ό. π. σ.136. Αλλά και στη θρησκευτική φαντασιοπληξία απλού συγχρόνου ψάλτη της Κεφαλονιάς θα μπορούσα να καταφύγω, διηγουμένου, ότι ένα χάραμα ξύπνησε ακούγοντας κουβέντα (που όμως δεν την καταλάβαινε «γιατί τα λέγανε στα …αρχαία») στο σπίτι του από τους τρείς Αγίους, που τον είχαν επισκεφθεί, για να δείξω ότι και εδώ συνυπάρχουν οι τρείς Άγιοι της Επτανήσου.
[11] Χρήστου Ευαγγελάτου Οι Τρείς ΄Αγιοι της Επτανήσου». Αθήναι 1956, σ. 53.
[12] Ύστερα από απόφαση της Βουλής του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων. Βλ Αγγελοδιονύση Δεμπόνου στο βιβλίο του: Το Αργοστόλι διασκεδάζει το κεφάλαιο «Το πανηγύρι της Δραπανιώτισσας», σσ. 145-169. Βεβαίως και άλλοι ναοί στην Κεφαλονιά πανηγυρίζουν της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας τις 24 Σεπτεμβρίου, όπως τα Φραγκάτα, τα Βαλσαμάτα με λιτανείες, το Μοναστηράκι κ.α.
[13]Αποκαλείται έτσι επειδή η εκκλησία της βρίσκεται, όπως είπαμε, απέναντι από την πόλη του Αργοστολίου, στο Δράπανο όπου και το Δημοτικό κοιμητήριο.
[14]Η ιστορική, πολιτιστική και πνευματική αυτή ενότης προσφάτως αποτυπώθηκε θαυμάσια σε καλαίσθητο τόμο που εξέδωσε και διένειμε η Περιφέρεια Ιονίων Νήσων με τίτλο: ΙΟΝΙΟΙ ΝΗΣΟΙ Ιστορία και Πολιτισμός. Αθήνα 2007.
[15] Το πανηγύρι του Οκτωβρίου φέτος, συνεργούντος, του καλού καιρού, κατά γενική ομολογία (δεν μπορώ να καταθέσω προσωπικές εντυπώσεις γιατί απουσίαζα στο εξωτερικό) ήταν θαυμάσιο. Λόγω αδυναμίας του γηραλέου Μητροπολίτη μας την διοργάνωση ανέλαβαν Κεφαλλήνες κληρικοί, όπως ο Πρωτοσύγκελος Αρχ. Γεράσιμος Φωκάς αλλά και πολιτικοί άρχοντες, όπως ο Αντιπεριφερειάρχης Σωτ. Κουρής, με θαυμαστά αποτελέσματα. Επέλεξα να σχολιάσω την παρουσία των εκλεκτών Επτανησίων Επισκόπων μόνο και να εκφράσω την χαρά την δική μου αλλά και άλλων για την παρουσία των με την ελπίδα ότι αυτό θα επαναλαμβάνεται από καιρού εις καιρόν στο νησί μας αλλά και στα άλλα νησιά της Επτανήσου.
[16] Ο Μητροπολίτης Κερκύρας κατά την πανήγυρη της πρώτης Κυριακής του Νοεμβρίου που τελείται εις ανάμνηση της σωτηρίας της Νήσου από την πανώλη και που φέτος συνέπεσε την 4ην του ιδίου μηνός προσεκάλεσε τους Μητροπολίτες της Επτανήσου. Δεν μπόρεσε να παραστεί, λόγω απουσίας του στο Εξωτερικό ο Κυθήρων, και ο Κεφαλληνίας λόγω γήρατος.
[17] Τα τελευταία χρόνια στο πανηγύρι του Αγίου έρχεται ο παπά-Διονύσης από τη Ζάκυνθο. Συμμετέχει με λαχτάρα στις ακολουθίες,, ευλαβείται και ασπάζεται σεβαστικά το «Άγιο κορμάκι», όπως αποκαλεί, κατά τον Ζακυνθινό τρόπο, το Λείψανο του Αγίου. Ο δε Κεφαλλονίτης μαέστρος της Λυρικής Σκηνής, ψάλτης-χοροδιδάσκαλος και φωτισμένος άνθρωπος Αγαθάγγελος Γεωργακάτος ανταλλάσσει επισκέψεις και ψαλσίματα με ζακυνθινούς ψάλτες. Στα πανηγύρια δε του Αγίου Γερασίμου ψάλλει με τη χορωδία του το απολυτίκιο του Αγίου Διονυσίου κατά τον Ζακυνθινό τρόπο, και στη χορωδία του έχει εισαγάγει Ζακυνθινές μελωδίες που τις τραγουδούν ευκαίρως ακαίρως. Παλιότερα στην Κεφαλονιά καλούσαν και ζακυνθινούς ψαλτάδες να ψάλλουν στα πανηγύρια.
[18] Βλ. Γεώργιος Κακαβάς, «Δύο εικόνες με το λείψανο του Αγίου Διονυσίου στο Βυζαντινό Μουσείο». Στο ΑΓΙΟΙ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ, τ. Β΄σσ. 353-367.
