Πέρασαν ήδη πάνω από 10 χρόνια από τότε που η επιστημονική κοινότητα στον χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών άρχισε να ασχολείται με μια πρωτοεμφανιζόμενη ψυχική διαταραχή, απόρροια της καλπάζουσας τεχνολογικής εξέλιξης στον χώρο των Η/Υ και της διαδικτυακής επικοινωνίας. Η διαταραχή αυτή ονομάστηκε internet addiction disorder (IAD), δηλαδή διαταραχή εξάρτησης από το internet. Παρ’ ότι ακόμα δεν συμπεριλαμβάνεται στον επίσημο κατάλογο των ψυχικών διαταραχών (ίσως αυτό συμβεί το Μάιο του 2013), το φαινόμενο απασχολεί και προβληματίζει κοινωνιολόγους και ψυχολόγους όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, καθώς περιστατικά κατάχρησης του διαδικτύου αλλά και των ηλεκτρονικών υπολογιστών ως μέσο διασκέδασης γενικότερα, τείνουν να πάρουν μορφή παγκόσμιας επιδημίας. Την γενικότερη ανησυχία εντείνει το γεγονός πως θύματα της διαταραχής είναι κυρίως νέοι άνθρωποι και παιδιά. Σε ορισμένες χώρες δε –όπως η Κίνα και η Νότια Κορέα- η εξάρτηση αυτού του είδους έχει λάβει σοβαρές διαστάσεις και έχουν καταγραφεί ακόμα και περιστατικά θανάτων ύστερα από πολλές ώρες συνεχούς ενασχόλησης με το internet και τα ψηφιακά διαδικτυακά παιχνίδια.

Θα πρέπει να τονιστεί εδώ πως η IAD δεν αναφέρεται μόνο στην κατάχρηση του internet, αλλά και στο φαινόμενο της εξαρτητικής ενασχόλησης με ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα οποία δεν παίζονται κατ’ ανάγκην μόνο μέσω του διαδικτύου, αλλά και εκτός σύνδεσης σε οποιονδήποτε Η/Υ βρίσκονται εγκατεστημένα ως προγράμματα.

Τι ακριβώς είναι όμως η διαταραχή εξάρτισης απο το internet; Τα περισσότερα χαρακτηριστικά της είναι αυτά που συναντάμε σε εξαρτητικές συμπεριφορές από ουσίες. Μπορεί να απουσιάζει βέβαια το στοιχείο της σωματικής εξάρτησης που συναντάμε στην χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, αλλά η ψυχολογική εξάρτηση από τη χρήση του internet και του gaming μπορεί να έχει πολύ ισχυρή ένταση. Όπως ακριβώς ένας τοξικοεξαρτημένος κατακλύζεται από την επιθυμία να κάνει χρήση για να καλύψει -κυρίως- τα ψυχολογικά και συναισθηματικά ελλείμματα που έχει και να αισθανθεί καλύτερα, έτσι και ο εθισμένος χρήστης του διαδικτύου καθίσταται μη λειτουργικός στην προσωπική και κοινωνική του ζωή, όσο βρίσκεται μακριά από την οθόνη και το πληκτρολόγιό του. Αποζητά μόνο τη διαρκή ενασχόληση με τις διαδικτυακές εφαρμογές ή τα παιχνίδια με τα οποία καταπιάνεται, γιατί μόνο τότε ξεχνά τον όποιο ψυχικό πόνο ή τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζει στην καθημερινότητά του. Δεν είναι τυχαίο πως στην διεθνή ορολογία τα άτομα με IAD αναφέρονται και ως Netaholics (net=ιστός, εκ του παγκόσμιου ιστού που παραπέμπει στο διαδίκτυο), κατ’ αναλογίαν με τον όρο alcoholics που αναφέρεται στους αλκοολικούς.

Πού οφείλεται όμως αυτό το είδος της συμπεριφοράς; Για την εξήγησή της θα πρέπει να ανατρέξουμε στα επιστημονικά δεδομένα που οι κοινωνικές επιστήμες διαθέτουν από τη μελέτη του φαινομένου της ουσιοεξάρτησης, μιας και οι ομοιότητες είναι πολλές. Οι επιστήμονες που ασχολούμαστε με τον χώρο της πρόληψης υποστηρίζουμε πως η χρήση ουσιών είναι απλά ένα –πολύ- πιθανό αποτέλεσμα στο οποίο οδηγούνται συγκεκριμένα άτομα λόγω κάποιων επίσης συγκεκριμένων ψυχοσυναισθηματικών αιτίων. Με άλλα λόγια δεν σημαίνει πως οποιοσδήποτε κάνει μια φορά χρήση κάποιας εξαρτησιογόνας ουσίας, -νόμιμης ή παράνομης- γίνεται αυτομάτως χρήστης και αποκτά εξάρτηση. Αυτό που έχει σημασία είναι οι λόγοι για τους οποίους κάποιος δοκιμάζει τη χρήση. Είναι μια απόπειρα δοκιμής των ορίων; Ένας εφηβικός πειραματισμός; Μια στιγμιαία παρόρμηση; Ή το άτομο αντιμετωπίζει ανυπέρβλητες δυσκολίες να σταθεί στα πόδια του, να αντιμετωπίσει τα άγχη του, να θέτει όρια στις παρορμήσεις του, να επικοινωνήσει στην καθημερινή του ζωή και να εκφράσει δημιουργικά τα συναισθήματά του; Η χρήση ουσιών καλύπτει συνήθως τέτοιου είδους ψυχοκοινωνικά ελλείμματα του ατόμου και άρα σε αυτά πρέπει να επικεντρωνόμαστε όταν προσπαθούμε να εξηγήσουμε και να αξιολογήσουμε συμπεριφορές.

          Κατ’ αναλογιάν το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τη χρήση του Η/Υ ,του διαδυκτίου και της ενασχόλησης με ψηφιακά παιχνίδια (gaming), η οποία κάτω από προϋποθέσεις μπορεί να καταστεί προβληματική. Πρίν όμως σπεύσουμε να δαιμονοποιήσουμε ,ενοχοποιήσουμε και καταδικάσουμε τα τεχνολογικά επιτεύγματα με τα οποία εμπλέκονται κυρίως τα παιδιά και οι έφηβοι, πρέπει να υιοθετήσουμε μια κριτική θεώρηση της χρήσης τους.

Αυτό που έχει σημασία είναι να γνωρίζουμε τι χαρακτήρα έχει ο άνθρωπος που κάθεται μπροστά από τον υπολογιστή. Είναι ένας άνθρωπος με κριτική σκέψη, εξωστρεφής, δημιουργικός και με αυτοπεποίθηση; Χρησιμοποιεί τον Η/Υ ώς εργαλείο δουλειάς ή σαν ένα κομμάτι μόνο της ψυχαγωγίας του; Ή μήπως είναι ένα άτομο με άγχη που δεν μπορεί να διαχειριστεί, αρνητική εικόνα του εαυτού του, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση; Ανάλογα με την περίπτωση μπορούμε να υπολογίσουμε και τις πιθανότητες το άτομο να γίνει netaholic. Εξ΄άλλου τα άτομα με τέτοιου είδους ψυχοκοινωνικά ελλείμματα θα μπορούσαν πιθανόν να στραφούν σε οποιαδήποτε  εξαρτητική ή προβληματική συμπεριφορά. Ένα άτομο με IAD γίνεται εξαρτημένος από το internet ή/και το gaming γιατί η εξαρτητική του προδιάθεση βρήκε πρόσφορο έδαφος σε αυτό το πεδίο. Σε διαφορετική περίπτωση κάποιος άλλος θα μπορούσε να βρει την αντίστοιχη διέξοδο στις ουσίες, στο αλκοόλ ή σε άλλες εξαρτητικές συμπεριφορές όπως πχ στον παθολογικό τζόγο. Με λίγα λόγια ξαναγυρνάμε στην επισήμανση των αιτίων και όχι στο αποτέλεσμα. Ειδικά όσον αφορά την χρήση του internet και το gaming τα αποτελέσματά της σε μια ολοκληρωμένη και στέρεη προσωπικότητα μπορεί να είναι και θετικά. Σε ελλειμματικές προσωπικότητες μπορεί και καταστροφικά.

Σε κάθε περίπτωση -και πριν αρχίσουμε να πανικοβαλόμαστε και να δαιμονοποιούμε την «καταραμένη τεχνολογία»- θα πρέπει να γνωρίζουμε τα θετικά στοιχεία της χρήσης, καθώς και να αναγνωρίζουμε τα αρνητικά σημάδια –ειδικά αν είμαστε γονείς και ανησυχούμε για τα παιδιά μας. Θα πρέπει για παράδειγμα να γνωρίζουμε πως υπάρχουν θαυμάσια ηλεκτρονικά παιχνίδια στρατηγικής που αναπτύσσουν την ικανότητα κρίσης και λήψης αποφάσεων, ή παιχνίδια με ιστορικό ή ακόμα και λογοτεχνικό ενδιαφέρον. Ή ότι το internet παρέχει τέτοιο πλούτο πληροφοριών που το παιδί αναπτύσσει (με τα κατάλληλα εφόδια βέβαια) την κριτική του σκέψη και την γνώση του. Αν παρ’ όλα αυτά αναπτυχθούν συμπτώματα εξάρτησης, τα χαρακτηριστικά της IAD μπορούν σχετικά εύκολα να εντοπιστούν από τους γονείς: Απότομη μείωση της σχολικής επίδοσης, αδιαφορία για κάλυψη  βασικών αναγκών όπως το φαγητό, ο ύπνος και η σωματική υγιεινή, αποξένωση από τους φίλους και από τα άλλα μέλη της οικογένειας, νευρικότητα και ανυπομονησία όταν είναι μακριά από τον Η/Υ είναι κάποια πολύ εμφανή σημάδια. Όταν υποπτευόμαστε πιθανότητα σοβαρής εξάρτισης τότε η καλύτερη λύση θα ήταν η προσφυγή σε έναν ειδικό επαγγελματία σύμβουλο για βοήθεια.

Τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου της εξάρτισης από το internet ή από το gaming υπάρχουν, αλλά υπερβαίνουν το σκοπό και τον διαθέσιμο χώρο αυτού του άρθρου για να αναλυθούν. Γι αυτό το Κέντρο Πρόληψης “Απόπλους” διοργανώνει σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς των σχολείων της Κεφαλλονιάς και της Ιθάκης σειρά ημερίδων ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης γονέων για το θέμα. Η πρώτη τέτοια ημερίδα θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 26 Ιανουαρίου 2013 και ώρα 18:00μ.μ. στην αίθουσα του κλειστού Γυμναστηρίου Γυμνασίου – Λυκείου Σάμης με θέμα “Διαδίκτυο και ηλεκτρονικά παιχνίδια : Το δικαίωμα των παιδιών στη χρήση του διαδικτύου και στην ψηφιακή διασκέδαση και η πρόληψη των κινδύνων”, στην οποία σας καλούμε να παρευρεθείτε. Θα ακολουθήσουν παρόμοιες ημερίδες στο Αργοστόλι και το Ληξούρι.

Τέλος να αναφερθεί πως ο “Απόπλους” δέχεται αιτήματα βοήθειας για συμβουλευτική πάνω σε περιστατικά εξάρτησης από το internet και οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνούν μαζί μας στο τηλ. 26710-27320 σε εργάσιμες ημέρες και ώρες.

Ναπολέων Φόρτος,

Κοινωνιολόγος, στέλεχος του Κέντρου Πρόληψης “Απόπλους”