Ο Κάιλ, ένας 43χρονος πωλητής από τη Νότια Αφρική, θεωρεί ότι επέζησε θαυματουργικά από μια βίαιη επίθεση σε φάρμα πριν από οκτώ χρόνια. Οι ληστές απέτυχαν να ανάψουν το σίδερο και τον βραστήρα, δεν κατάφεραν να πυροβολήσουν επειδή κόλλησε η σκανδάλη, και τελικά έφυγαν αφήνοντάς τον με σπασμένα πλευρά και έναν μαυρισμένο οφθαλμό. Ο εργάτης που ζούσε στο κτήμα δολοφονήθηκε – «Δεν ξέρω πώς τον έλεγαν», παραδέχεται ο Κάιλ.

Σήμερα, ο Κάιλ είναι ανάμεσα στους χιλιάδες λευκούς Νοτιοαφρικανούς που βλέπουν στο πρόσωπο του Ντόναλντ Τραμπ έναν απρόσμενο σωτήρα. Ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ υπέγραψε εκτελεστικό διάταγμα με το οποίο υπόσχεται καθεστώς πρόσφυγα σε «εθνικές μειονότητες Αφρικάνερ» από τη Νότια Αφρική, επικαλούμενος «διακρίσεις» και «στοχευμένη βία». Οι επίσημες αρχές των ΗΠΑ τηρούν σιγή, όμως η συζήτηση έχει πυροδοτήσει σφοδρές αντιδράσεις – και αντιπαραθέσεις για τη μνήμη του απαρτχάιντ και το νόημα της συμφιλίωσης, 30 χρόνια μετά την κατάρρευσή του.

Ο Κάιλ είναι χαρακτηριστικός: «Τα παιδιά μου είναι λευκά, είναι στο τέλος της λίστας προσλήψεων εδώ. Δεν έχουν μέλλον. Και το πιο λυπηρό είναι ότι δεν ξέρουν καν τι ήταν το απαρτχάιντ», λέει.

Ένα τραύμα, πολλές αναγνώσεις

Παρότι το επίσημο τέλος του απαρτχάιντ το 1994 άνοιξε τον δρόμο για μια νέα εποχή, η Νότια Αφρική παραμένει βαθιά ανισότιμη. Το ποσοστό ανεργίας μεταξύ των μαύρων Νοτιοαφρικανών φτάνει το 46%, ενώ στους λευκούς είναι μόλις 9,2%. Η πολιτική ισονομίας (affirmative action) έχει ενισχύσει τη μαύρη μεσαία και ανώτερη τάξη, όμως παράλληλα έχει καλλιεργήσει αισθήματα περιθωριοποίησης σε μερίδα λευκών.

Λιγότεροι από τα δύο τρίτα των λευκών Νοτιοαφρικανών πιστεύουν ότι το απαρτχάιντ στέρησε τα μέσα επιβίωσης από τους μαύρους – σε αντίθεση με τα τρία τέταρτα των μαύρων που συμφωνούν με τη διαπίστωση, σύμφωνα με το Reconciliation Barometer του 2023.

Η εγκληματικότητα αποτελεί κοινό φόβο – το τελευταίο τρίμηνο του 2024 σημειώθηκαν σχεδόν 7.000 ανθρωποκτονίες. Όμως για κάποιους λευκούς αυτό έχει ενισχύσει μια αίσθηση πολιορκίας. Σύμφωνα με στοιχεία του Afrobarometer (2022), το 63% των λευκών Νοτιοαφρικανών σκέφτονται να φύγουν από τη χώρα – έναντι 27% του γενικού πληθυσμού.

Μια πόρτα που άνοιξε – και ίσως κλείσει

Η εκτελεστική εντολή Τραμπ του Φεβρουαρίου κάνει λόγο για απειλούμενη μειονότητα «Αφρικάνερ», επικαλούμενη νόμο που επιτρέπει την απαλλοτρίωση γης χωρίς αποζημίωση σε περιορισμένες περιπτώσεις. Επικριτές κάνουν λόγο για υπερβολές και εργαλειοποίηση της παραπληροφόρησης. Ο ίδιος ο δισεκατομμυριούχος και σύμβουλος του Τραμπ, Έλον Μασκ, Νοτιοαφρικανός στην καταγωγή, έχει διαδώσει στο παρελθόν το αφήγημα του «λευκού αφανισμού» (white genocide), μια θεωρία συνωμοσίας με απήχηση στην ακροδεξιά.

Ωστόσο, η απήχηση είναι υπαρκτή. Πάνω από 8.200 άτομα έχουν δηλώσει ενδιαφέρον για προσφυγική αίτηση, σύμφωνα με τους New York Times. Ορισμένοι, όπως η 35χρονη Εστέ Ρίχτερ από την Οράνια –μια λευκή, αποκλειστικά Αφρικάνερ κοινότητα– δηλώνουν πως η απόφαση Τραμπ ήταν η πρώτη φορά που «κάποιος άκουσε τα κλάματα των Αφρικάνερ».

Η ίδια ισχυρίζεται ότι ο πεθερός της δολοφονήθηκε στην αγροικία του, ενώ η πεθερά της υπέστη βασανιστήρια αλλά επέζησε. «Θέλω άσυλο για χάρη των παιδιών μου», λέει.

Οι αριθμοί και τα γεγονότα

Η AfriForum, μια ισχυρή οργάνωση υπεράσπισης των Αφρικάνερ, υποστηρίζει ότι οι λευκοί αγρότες στοχοποιούνται και έχει ήδη οικοδομήσει επαφές με το στρατόπεδο Τραμπ από την πρώτη του θητεία. Οργανώνει καμπάνιες και ασκεί επιρροή εντός και εκτός Νότιας Αφρικής.

Ωστόσο, οι ειδικοί είναι πιο επιφυλακτικοί. Ο καθηγητής Ρούντολφ Ζιν του Πανεπιστημίου του Λιμπόπο σημειώνει πως οι στατιστικές των αστυνομικών αρχών αφορούν δολοφονίες σε αγροτικές περιοχές ανεξαρτήτως φυλής. «Πρόκειται για ληστείες με οικονομικά κίνητρα», λέει, επικαλούμενος συνεντεύξεις με καταδικασμένους δράστες που παραδέχονται πως προσαρμόζουν τη ρητορική τους ανάλογα με το θύμα.

Μια απόφαση στα όρια

Η απόφαση Τραμπ, που δέχεται σφοδρή κριτική εντός ΗΠΑ ως ρατσιστική επιλογή «λευκής» ευαισθησίας την ώρα που μπλοκάρονται πρόσφυγες από εμπόλεμες ζώνες, ενσαρκώνει το πώς η εξωτερική πολιτική μπορεί να υποτάσσεται σε ιδεολογικές και ψηφοθηρικές σκοπιμότητες. Η υπόθεση των Αφρικάνερ προσφύγων φέρνει στην επιφάνεια το ανεπούλωτο τραύμα του απαρτχάιντ – αλλά και τον βαθύ διχασμό για το τι σημαίνει δικαιοσύνη, ιστορική ευθύνη και φόβος στο σημερινό πολυφυλετικό κράτος της Νότιας Αφρικής.

Καθώς η συζήτηση για το προσφυγικό στις ΗΠΑ φουντώνει, η απάντηση στο ερώτημα ποιος είναι πραγματικά πρόσφυγας παραμένει ανοιχτή – και άκρως πολιτική.